“हिरव्या हिरव्या रंगाची झाडी धनदाट, सांग गो चेडवा दिसता कसो खंडाळ्याचो घाट” मराठी चित्रपटातल्या एका अवीट गाण्यात खंडाळ्याच्या घाटातून अगदी डौलाने जाणाऱ्या रेल्वे गाडीचे होणारे दर्शन तुम्ही पाहिले असेलच. खूप जुन्या चित्रपटातले गाणे आहे, तेव्हा आजच्या नव्या पिढीने ते गाणे बघितले नसेल पण ऐकले मात्र नक्की असेल. तसंच रेल्वे गाडीचा जो धडधड, खडखड असा आवाज येतो, त्याला एका तालासुरात गुंफलं तर त्या धडधड आवाजाचे “कशासाठी, पोटासाठी, खंडाळ्याच्या घाटासाठी” असे एक वेगळेच परिवर्तन होऊन जाते.
हे सगळं जे काही मी बोलत आहे, त्याला निमित्त आणि औचित्य देखील तसे खासच आहे. गेली नव्वद वर्षं मुंबई – पुणे रेल्वे मार्गावर १२१२३ डाऊन आणि १२१२४ अप दख्खनची राणी अर्थातच Deccan Queen अतिशय डौलात, रुबाबात आणि एक भावनिक आणि सांस्कृतिक वारसा जपत अविरत धडाडत आहे. आज ०१ जून हा आमच्या लाडक्या राणीचा वाढदिवस. १९३० साली सुरू झालेली दख्खनची राणी आज देखील तिचा ऐब, रुबाब आणि डौल सांभाळून आहे. मध्य रेल्वेच्या अधिपत्याखाली असलेल्या ह्या गाडीला मुंबईकर आणि पुणेकरांच्या मनात एक मानाचे स्थान आहे. भारतातली पहिली आयएसओ प्रमाणित (ISO Certified) रेल्वे गाडी म्हणून गौरवण्यात आलेल्या आमच्या लाडक्या राणीने माझ्यासारख्या तमाम रेलप्रेमींच्या मनावर अधिराज्य गाजवले आहे.
माझं तर हे स्पष्ट मत आहे की पुणे आणि मुंबई ह्या शहरांचा इतिहास ह्यापुढे जेव्हा केव्हा लिहिला जाईल तेव्हा दख्खनच्या राणीच्या उल्लेखाशिवाय तो अपूर्ण असेल. हा लेख लिहिताना मी थोडा भावनेच्या आहारी जात असेन असं जर तुम्हाला वाटत असेल तर तो माझ्या लिखाणाचा विजयच असेल. कारण दख्खनची राणी हा विषय माझ्यासाठी जितका संवेदनशील आहे, तितकाच भावनिक आणि एक आपलेपणाची, आपुलकीची किनार असलेला जिव्हाळ्याचा विषय आहे. अहो, बोलूनचालून ती एक रेल्वे गाडीच ना? एवढं इमोशनल व्हायची काय गरज आहे? असा विचार तुमच्या मनात येणं सहज शक्य आहे, पण जरा मी काय म्हणतोय ह्याकडे एकदा गांभीर्याने बघा. ह्या गाडीने नोकरी–व्यवसायानिमित्त रोज प्रवास करणाऱ्या असंख्य महिला–बांधवांचे हे दुसरे घर आहे. रोज दिवसातले जवळपास ७-८ तास ह्या गाडीत व्यतीत होतात. एकमेकांची सुख–दु:ख, कोणीतरी आई किंवा बाबा, अज्जी किंवा आजोबा झाल्याचा आनंद, त्यांचे सणवार, हळदी कुंकू, वाढदिवस असे अनेक आनंदाचे क्षण त्यांनी दख्खनच्या राणीच्या सोबत घालवले आहेत. काही वर्षांपूर्वी उसळलेल्या एका दंगलीच्या वेळेस, काही माथेफिरू दंगलखोरांनी उल्हासनगरच्या जवळ माझ्या आवडत्या राणीला पेटवून दिले होते. आगीच्या लोळात भस्म होणारे ते डब्बे पाहून , अस्वस्थ होणारे आणि ढसाढसा रडणारे अनेक रेलप्रेमी मी बघितले आहेत. असो, तर अशी ही आमची दख्खनची राणी. आज ०१-०६-२०२० रोजी तिचा ९० वा वाढदिवस साजरा होताना आज ती मात्र पुण्याच्या यार्डात अगदी स्वस्थपणे आराम करत आहे. कोविड – १९च्या अनुषंगाने आपल्या सर्वांच्या बरोबरीने ती देखील quarantined आहे.
जशी ही गाडी जिव्हाळ्याची , तसेच ह्या गाडीच्या डब्ब्यांची रंगसंगती हा देखील आमच्या सारख्या तमान रेलप्रेमींचा सतत चर्चेत असलेला विषय. १९८० पर्यंत blue–creamअशी रंगसंगती असलेल्या राणीने कात टाकली आणि एका आगळ्या वेगळ्या White–Grey–Red अश्या रंगसंगतीत सेवेस सज्ज झालेल्या राणीने सगळ्यांचे लक्ष वेधून घेतले. राणीच्या इंजिनाची आणि डब्ब्यांची ही रंगसंगती अतिशय सुरेख, देखणी आणि राणीचे वेगळेपण अधोरेखित करणारी ठरली. तमाम रेलप्रेमींच्या पसंतीस उतरलेली ही रंगसंगती. ह्या थाटात पुणे-मुंबई-पुणे असा प्रवास करणाऱ्या राणीचा रुबाबच वेगळा होता.
१९९० च्या सुमारास मध्य रेल्वेने आपल्या सगळ्या इंटरसिटी गाड्यांना एक वेगळी अद्वितीय रंगसंगतीने सजवण्याचा निर्णय घेतला आणि सिंहगड, इंद्रायणी, डेक्कन, पंचवटी ह्या गाड्यांसोबत दख्खनची राणी देखील आता पांढरा-निळ्या-तांबड्या ह्या standard livery मध्ये धावू लागली. खरं तर ह्या नवीन रंगसंगतीला नावं ठेवावीत असं चुकीचं त्यात काहीच नव्हतं, पण तरी दख्खनची राणी आपलं वेगळेपण गमावून बसली ह्याचं दु:ख आम्हा रेलप्रेमींना नक्कीच होतं. पण ह्या नवीन रुपात देखील आम्ही आमच्या राणीला स्वीकारलं आणि खास म्हणजे मध्य रेल्वे प्रशासनाने देखील तिची ऐट, रुबाब, वक्तशीरपणा ह्याची खूप काळजी घेतली. अगदी खास असा वेगळेपणा दिसत नसला तरी माझ्यासारख्या असंख्य रेलप्रेमी मित्रांना दख्खनच्या राणीची स्वत:ची अशी एक विशेष रंगसंगती असावी, असं खूप वाटायचं. अगदी खासगीत आम्ही ही नाराजी रेल्वेच्या अधिकाऱ्यांनाही बोलून दाखवायचो.
पुढे जवळपास तीस वर्षं राणी ह्याच रंगसंगतीत दिमाखात धावत राहिली आहे. मध्यंतरी रेल्वेने सूद्धा कात टाकत मुंबईत गेली अनेक वर्ष कार्यरत असलेली 1500kv DC traction बदलून 25000AC Traction मध्ये परिवर्तीत केली आणि खास DC प्रांतासाठी वापरण्यात येणाऱ्या इंजिनांची जागा आता जास्त क्षमता असलेल्या अत्याधुनिक इंजिनांनी घेतली. त्याच बरोबर ICF (Indian Coach Factory) मध्ये बनवण्यात येणाऱ्या डब्ब्यांची जागा आता नवीन, अत्याधुनिक आणि जास्त सुरक्षीत अश्या LHB ( Link Hoffman Busch ) डब्बे रेल्वेच्या सेवेत दाखल झाले. सद्य परिस्थितीत दख्खनची राणी मात्र जुन्याच ICF (Indian Coach Factory) मध्ये बनवण्यात आलेल्या डब्ब्यांसोबत धावत होती.
मध्यंतरी २०१९ च्या पूर्वार्धात मध्य रेल्वेने दख्खनच्या राणीला LHB ( Link Hoffman Busch ) डब्ब्यांनी सुसज्ज करण्यासाठीचा निर्णय घेत जनतेकडून एक कौल घेण्याचे ठरवले. नव्या LHB ( Link Hoffman Busch ) अवतारात असणाऱ्या दख्खनच्या राणीचे नवीन स्वरूप काय असणार ? नवीन रंगसंगती काय असणार ह्यावर एक सर्वे करायचं ठरलं. एखाद्या गाडीच्या नूतनीकरणाच्या प्रक्रियेत प्रवासी आणि जनतेला सामील करून घेण्याच्या ह्या आगळ्यावेगळ्या प्रक्रियेला प्रवासी आणि जनतेकडून भरघोस प्रतिसाद मिळाला. अगोदरच नूतनीकरण करण्यात आलेल्या पंचवटी एक्सप्रेसच्या द्वितीय श्रेणीच्या डब्ब्यांच्या खिडक्या , दोन आसनांमधील अरुंद जागा अश्या काही तक्रारी कानावर पडत होत्याच. त्याच पार्श्वभूमीवर ह्या सर्व्हेत आलेल्या सूचना आणि प्राधान्य जवळपास असाच नूर होता कि नवीन रंगसंगती (livery) ही जुन्या रंग संगतीशी साधर्म्य असणारी असायला हवी , दख्खनच्या राणीचे वेगळेपण जपायला हवे. खिडक्यांचा जो घोळ पंचवटीबाबत झाला तसा न होता नवीन डब्ब्यांच्या खिडक्या प्रशस्त हव्यात अश्या अनेक सूचना केल्या गेल्या. मी अनेक रेल्वेप्रेमी मित्रांची ह्यावर मते मागवली तेव्हा आम्ही जवळपास सर्वांनी बहुमताने खालीलपैकी कोणत्याही एका रंग- संगतीस पसंती दर्शवली होती. दख्खनच्या राणीचे वेगळेपण देखील जपता येईल आणि इतिहासातील जुन्या गोष्टींना देखील उजाळा मिळत राहील ह्याच हेतूने निवडलेल्या ह्या दोन रंगसंगती राणीच्या नवीन रुपाला पूर्णपणे न्याय देतील अशी माझ्यासह सर्व रेलप्रेमी आणि प्रवासीसुद्धा सहमत असतील असं मला नक्की वाटतं.
शेवटी हा संपूर्ण खटाटोप हा निव्वळ दख्खनच्या राणीच्या १७ डब्ब्यांची कोणती रंगसंगती असावी ? एक रेल्वेप्रेमी किंवा प्रवासी म्हणून तुम्हाला त्यात इतका रस का ? मध्य रेल्वे बघून घेईल काय ते… असे असंख्य प्रश्न तुमच्या मनात येतील देखील , त्यात चुकीचे काही नाही , पण अहो जरा विचार करा… हे फक्त रेल्वेचे डब्बे नाहीयेत. आमचं दुसरं घर आहे , आमच्या असंख्य आठवणींच्या , प्रवासांच्या , डायनिंगकार मध्ये खाल्लेल्या पदार्थांच्या , मित्रांबरोबर कुटलेल्या गप्पांच्या , “ चाय – चाय , बोलो नाश्ता “ करत गाडीभर फिरत असलेल्या कॅन्टीन स्टाफबरोबर , तिकीट तपासनीस , लोको पायलट काका , इतकंच नव्हे तर लोणावळा चिक्की , फरसाण विकणाऱ्या आणि गेली अनेक वर्षं गाडीत हमखास दिसणाऱ्या मारुती काकांशी असलेल्या जिव्हाळ्याच्या आठवणींच्या पाऊलखुणा ह्या निगडीत आहेत आणि म्हणून दख्खनच्या राणीच्या नियोजित रंग-संगतीबद्दल मला काही लिहावेसे वाटते म्हणून हा सगळा खटाटोप. माझ्यासारख्या तमान रेलप्रेमी , खास करून दख्खनच्या राणीला आमच्या जिगरचा तुकडा समजणाऱ्या तमाम राणीप्रेमी मित्रांना मध्य रेल्वे नाराज करणार नाही आणि आम्हाला अभिप्रेत असलेली , मनात घर करून बसलेल्या रंगसंगतीत आमची राणी पुन्हा एकदा प्रवाशांच्या सेवेत तीच ऐट , तोच रुबाब , तोच डौल घेऊन आणि मिरवत पुन्हा सज्ज होईल अशी एक इच्छा व्यक्त करून इथेच थांबतो.
शेवटी , हा सगळा आटापिटा माझ्या राणीच्याप्रति असलेल्या माझ्या प्रेमापोटी…. इतरांसाठी असेल ती एक रेल्वेगाडी , पण माझ्यासाठी माझ्या कुटुंबाची सदस्य आहे. इतकं माझ्यातलं आणि राणीचं नातं अतूट आहे. एका रेल्वे प्रेमीलाच हे समजू शकतं. पुन्हा भेटू या,एका नव्या लेखप्रपंचासोबत. तोवर , रामराम…