बोलणारी चित्रं

लोकं चित्र बघतात किंवा असं म्हणू या की “काही लोकं चित्र बघतात.” जे लोक फारशी चित्रं बघत नाहीत त्याचबरोबर जे चित्रं बघतात, ती का व कशी बघतात हे पाहणंही तेवढंच गरजेचं आहे. कोणत्याही कलेच्या अंतरंगात शिरणं हे रसिक आणि कलाकार दोघांसाठीही ‘मनाच्या एकांतात’ साधणारी गोष्ट असावी असं मला वाटतं. अमूर्त किंवा केवलाकारी चित्राकडे पाहताना बघणारा आधी ‘सूक्ष्म’ आणि मग ‘स्थूल’ अशा स्तरातून जात असतो असे दिसते. कसं ते पाहू. सामान्यत: वास्तवदर्शी चित्रात आकार, त्यांचे अर्थ, त्यांचा परस्परसंबंध ह्या गोष्टी लगेच समजतात आणि आपण चित्र पाहिलं असं सामान्य व्यक्ती समजून जाते. याच्या पुढच्या पायरीवर फ़ारच थोडे लोक जातात, जे दृश्यकलेच्या संस्कारांनी समृद्ध झालेले असतात. चित्ररचना, रंगसंवाद, तोल, पोत ह्या गोष्टी पाहणारे रसिक अधिक खोल जाणिवेने चित्रात उतरायचा प्रयत्न करतात. अमूर्त चित्रांच्याबाबत चित्राचा एकत्रित प्रभाव किंवा परिणाम सर्वात आधी स्पर्शून जातो आणि नंतर हळूहळू चित्रार्थ म्हणजेच एकंदर संरचना न्याहाळली जाते. म्हणूनच सूक्ष्मातून स्थूलाकडे असा उलटा प्रवास होतो. चित्रं पाहणारा चित्राबरोबर एक नातं जोडण्याचा प्रयत्न करतो. दोन अनोळखी व्यक्ती समोरासमोर आल्या, त्यापैकी एकाला दुसर्‍याशी काही संवाद साधण्याची इच्छा झाली तर तो प्रथम काय म्हणेल? “हाय” किंवा फक्त एक स्मित हास्य. जिथून हा संवादसेतू बांधण्याची सुरुवात होते. त्याच्याही आधी समोरच्या व्यक्तीच्या एकंदरीत बाह्य रूपावरून आपल्याला त्याच्याशी संवाद साधण्याची इच्छा आहे किंवा नाही हे नकळत ठरून जातं. ह्यालाच आपण ‘बाह्य रूप’ म्हणतो. हा एक सर्वसाधारण समज असतो. कदाचित त्या व्यक्तीशी पुढे झालेल्या संवादावरून ती जशी दिसते त्यामानाने किंवा त्याहीपेक्षा माणूस म्हणून अधिक सुंदर आहे याची जाणीव होते. ह्या उलट,वरकरणी आकर्षक दिसणारी व्यक्ती संवादादरम्यान फारशी परिणामकारक नसल्याचे जाणवते. चित्र पाहतानाही प्रथमदर्शनी एक ‘रूप’ दिसते. ज्याचा आपल्या मनावर खोल परिणाम होतो किंवा तशी ताकद चित्रात नसल्यास परिणाम होतही नाही. या नंतरचा टप्पा आपण हळूहळू त्या चित्राच्या अंतरंगात उतरू लागतो. त्याच्या स्थूल रचनेतील बारकाव्यांचा आनंद घेऊ लागतो. मग रंगांचा मुक्त किंवा हळुवार विलास, रेषांचा जोरकसपणा किंवा नाजूकपणा, रचनेबाबत अवलंबलेलं धोरण आदी तपशील न्याहाळू लागतो. मग त्या चित्रकृतीची गोडी अधिक वाढू लागते. म्हणजेच हा एकंदर प्रवास सुक्ष्मातून स्थूलाकडे असा होतो.

आपल्याकडे बहुतेकदा किंवा अधिकांश चित्रे वास्तववादी प्रकारात बघायला मिळतात. अशा चित्रांचा आस्वाद हा एखाद्या पदार्थाची चव जिभेला जितकी सहज आणि पटकन कळते तितक्याच सहजतेने घेता येतो. मग ते स्थिरचित्र, निसर्गचित्र किंवा व्यक्तीचित्र असो. यागोष्टी पाहण्याचा सराव लहानपणापासूनच झाला असल्याने तेथे विचाराला चालना देण्याची गरजच पडत नाही. याउलट, असे म्हणता येईल की, चित्रविषय काय आहे हे कळलं की त्या बघणाऱ्याला ‘हुश्श‘ वाटते. याउलट ‘अॅबस्ट्रॅक्ट’ प्रकारच्या चित्रांना बहुतेकदा विषय किंवा शीर्षक नसल्याने “हे काय आहे ?“ याचं उत्तर शोधण्यातच माणूस चित्र पाहायचे विसरून जातो. तिथे हा उलगडा होणं गरजेचं असतं की “इथे हे काय आहे?“ याचा शोध घेण्यापेक्षा “जे आहे ते तुमच्या समोरच आहे ! आता पुढे पाहा“  अशा प्रकारे बघणं अभिप्रेत असतं. तरीदेखील लोकांचे प्रश्न काही संपत नाहीत. लगेच दुसरा प्रश्न तयार असतो “यात नेमकं काय बघायचं?“ मग सांगावं लागतं की “समोर आहे तेच बघायचं !“ तरीदेखील जर समाधान होत नसेल तर तिथे चित्रकर्त्याची मदत घेणं काही अंशी उपयोगाचं ठरतं. तो त्या चित्राबद्दलची त्याची भूमिका मांडू शकतो. प्रत्येकवेळी प्रत्येक चित्रकार ही भूमिका समर्थपणे मांडू शकेल असे  नाही पण ती तयारी प्रत्येक चित्रकाराने ठेवणे आवश्यक आहे असं मला वाटतं. आस्वादकाची भूमिका हा देखील कलाकाराप्रमाणेचअनेक वर्षांचा व्यासंग असतो हे नक्की. ज्या प्रमाणे शास्त्रीय संगीतातील स्वर-तालाची भाषा तोंडी स्पष्ट करणं सोपं नव्हे किंवा एका टप्प्यानंतर अशक्य आहे तद्वतच अॅबस्ट्रॅक्ट चित्रांमधील रंग-रेषांची भाषा कळणं हा ही एक  सातत्याने जोपासण्याचा व्यासंग आहे असे मला वाटते. रागसंगीतातील स्वरतालाच्या आवर्तनाची बाजू त्या कलाकाराच्या विचारांचं प्रतिबिंब म्हणून पाहिली जाते, तद्वतच चित्रकाराने पेललेले अवकाशाचे भान किंवा आव्हान त्या चित्रकाराच्या प्रतिभेची उंची सिद्ध करते. याशिवाय आणखी एका गोष्टीचा आपण विचार करू. विषय असणारी चित्रे चित्रकाराच्या वैयक्तिक पडसादांचा भाग असू शकतात. त्याचे विचार, आजूबाजूच्या गोष्टींचे त्याच्या मनावर उमटलेले ठसे, त्याचे वैयक्तिक, कौटुंबिक व सामाजिक आयुष्य आणि त्यातील स्थित्यंतरं ह्या सर्वांचा सामुहिक परिणाम म्हणून काही चित्रं रेखाटली किंवा रंगवली जातात. त्याखेरीज अॅबस्ट्रॅक्ट चित्रांचा विचार करता चित्रकार समोर असणाऱ्या चित्रघटकांचा साक्षीभावाने पडताळा घेत सावधपणे पावले टाकत आपल्या चित्राशी एकरूप होण्याचा प्रयत्न करतो. हे करत असताना रचना तर्काधिष्ठित किंवा खूपच आखीव-रेखीव न राहता त्याला सहजतेचा स्पर्श लाभून निर्मिती होण्यासाठी निमित्त बनत असतो आणि सहजप्रेरणेला शरण जाऊन चित्रक्रमण करत असतो. ज्यायोगे एक  उत्स्फूर्त कलाविष्कार उदयास येतो. अशा निर्माण झालेल्या चित्रकृतींमधील उत्स्फूर्तता जेव्हा जाणकार किंवा व्यासंगी रसिकाला जाणवते, त्यावेळी त्यांचं मन  उचंबळून येतं. काहीतरी न पाहिलेलं स्पंदन जाणवल्याचा आनंद त्याच्या चेहऱ्यावर तरळू लागतो. संगीतातील स्वरांमध्ये ‘रोमांच‘ उभे करण्याची जशी ताकद आहे तेवढी ताकद चित्रातही असते परंतु त्यासाठी तयारी चित्रकाराची आणि रसिकाची तेवढीच असावी लागते. समान किंवा मिळत्याजुळत्या भाव-भावनांमधूनच जसे मैत्र खुलत जाते, तसाच काहीसा हा प्रकार.

चित्र किंवा शिल्प ही जणू एक रेसीपीच असते. एकाच प्रकारचे जिन्नस समोर असताना देखील, प्रत्येकाच्या हातची चव निराळी असते, त्याचप्रमाणे प्रत्येक चित्रकाराची स्वतःच्या हाताची चव असतेच. अगदी  एकाच माॅडेलची व्यक्तीचित्रे वेगवेगळ्या चित्रकारांनी किंवा शिल्पकारांनी जरी केली तरी प्रत्येकाच्या हाताची चव आपल्याला दिसतेच आणि त्यालाच आपण दाद देतो. त्यालाच आपण शैली म्हणू शकतो. आता यामध्ये केवळ तंत्रदृष्टीने फरक असतो असेही नाही, प्रत्येकाची पाहण्याची दृष्टीच वेगवेगळी असते. सावली साठी वापरला जाणारा ‘जांभळा‘ रंग हा प्रत्येक कलाकारासाठी खास जांभळा असतो. काहींचा अधिक निळसर, काहींचा गडद, तर काहींचा अगदी हलकासा. जसं रंगाचं तसंच प्रत्येक रेषेचं. प्रत्येकाचं हस्ताक्षर जसं निरनिराळं, तसंच प्रत्येकाची रेषा निराळी. कुणाची जोमदार, तर कुणाची हळवी.

हे झालं चित्रकर्त्याच्या बाजूनं. आता रसिकांनी यामध्ये काय पाहावं? किंवा जे पहायचं त्यासाठी लागणारी संवेदनशीलता प्रत्येकाकडे वेगवेगळ्या पातळीची असते. इथेही रसिकांसाठी प्रत्येकाला खुलं मैदान आहे आस्वादनासाठी. मग कुणाला रंगांमधला तजेला भावतो, तर कुणाला पोत, तर कुणाला तंत्रकौशल्य खुणावतं. चित्रकार चित्र काढून मोकळा झालेला असतो. तो मौनात असतो. चित्र मात्र बोलत राहतं…. दीर्घकाळ… प्रत्येकाशी… प्रत्येकाच्या भाषेत. गरज असते ती सजग, सहृदय, संवेदनशील मन असणाऱ्या रसिकांची, जिथं चित्रकाराच्या माध्यमातून सुरू झालेला चित्रप्रवास    चित्रातून पुढे रसिकांच्या मनात प्रवेश करून आनंदरूपी अनंतात स्थिरावतो.