विवा फिडेल!

१३ ऑगस्ट,१९२६. क्युबा देशातील जमीनदार अॅंजल कॅस्ट्रो व लीना रोझ यांच्या घरी एका बाळाचा जन्म झाला. त्यावेळी ही एक सामान्य घटना होती. जन्माला आलेलं बाळ देखील सामान्य होतं. पण हेच बाळ भविष्यात जागतिक महासत्तेच्या तोंडचं पाणी पळवण्याचं असामान्य कार्य करेल असं त्यावेळी कोणाच्या ध्यानीमनी देखील नव्हतं. अमेरिकन राज्यक्रांती, फ्रेंच राज्यक्रांती, औद्योगिक क्रांती, रशियन क्रांती, पहिले व दुसरे महायुद्ध, कोलंबस, वास्को दी गामा यांची जुजबी ओळख ह्यापलीकडे पदवीच्या वर्षापर्यंत माझा व जागतिक इतिहासाचा काहीच संबंध नव्हता. पण पदवीच्या शेवटच्या वर्षाच्या अभ्यासक्रमात जागतिक इतिहासाने खऱ्या अर्थाने डोकं खाल्लं नि ह्या ‘फिडेल कॅस्ट्रो’ची ओळख झाली. चाचणी परीक्षेमुळे जबरदस्ती करून झालेली. नंतर सत्र परीक्षेवेळी ती अजून घट्ट झाली. त्यामुळे ‘क्युबाचा प्रश्न’ मी जरा जास्तीच आवडीने केला. पण परीक्षेत तो काही आला नाही. असो..

परीक्षा संपली.. क्युबाचा प्रश्न पण त्याबरोबर तिथेच संपलेला. पण कॅस्ट्रो काही डोक्यातून जातच नव्हता. त्यातच २५ नोव्हेंबर, २०१६ला बातमी आली फिडेल कॅस्ट्रोचे निधन झाले. यात मला वैयक्तिक पातळीवर वाईट वाटण्यासारखं काही नव्हतं कारण ना तो माझ्या गावचा ना माझ्या देशाचा. पण वाईट वाटलं की ज्याची नुकतीच तोंडओळख झालेली, असा एक लढवय्या सेनापती गेला. दुसऱ्या दिवशी त्याच्या निधनावर अनेक वृत्तपत्रात आलेले लेख वाचले नि त्याबद्दलची उत्सुकता अजूनच वाढली. कॅस्ट्रोबद्दल अजून माहिती मिळवण्यासाठी अनेक इंग्रजी-मराठी-हिंदी साप्ताहिके, वृत्तपत्रे, इतर काही लेख, पुस्तके वाचली आणि माहितीपट पाहिले नि थोडयाफार प्रमाणात फिडेल कळला. तुम्ही साम्यवादाचे विरोधक असाल वा समर्थक असाल पण लेनिन-स्टालिनपेक्षा फिडेल नक्कीच ‘उजवा’ होता. हे नक्की मान्य कराल. दुसरं महायुद्ध संपून साधारण दीड दशक उलटलं होतं नि सोविएत रशिया विरुद्ध अमेरिका म्हणजे साम्यवाद विरुद्ध भांडवलशाही असं शीतयुद्ध सुरु होतं. यात अनेक देश भरडले जात होते, काही नव्याने उदयाला येत होते तर काही ह्या महासत्तांच्या हातातील बाहुल्या झाल्या होत्या.

याच काळात अमेरिकेच्या जवळच असलेल्या क्युबा ह्या छोटयाश्या देशात क्रांती झाली. बॅटिस्टा ह्या अन्यायी अध्यक्षाची; खरंतर हुकुमशाहाची राजवट एका ३३ वर्षांच्या तरुणाने व त्याच्या मोजक्या साथीदारांनी संपुष्टात आणली होती व हाच युवक १६ फेब्रुवारी, १९५९साली क्युबाचा अध्यक्ष झाला आणि ४०० वर्षे स्पेनची व ५७ वर्षे बॅटिस्टाच्या राजवटीनंतर क्युबात नव्या युगाचा प्रारंभ झाला. ह्या क्रांतीचा व नव्या क्युबाचा नायक होता ‘फिडेल कॅस्ट्रो’…

फिडेल हा सुरुवातीपासूनच साम्यवादी विचारसरणीचा होता. रशियाच्या विचारप्रणालीशी जवळीक असल्याने अमेरिकेचा फिडेलला विरोध होता. अमेरिका सतत त्याविरुद्ध कारवाया करत असे. असाच एक प्रयत्न १९६०साली करण्यात आला. अमेरिकेचे अध्यक्ष आयसेनहॉवर याने अमेरिकन गुप्तचर यंत्रणा सीआयएच्या मदतीने फिडेलचे सरकार पाडण्याचा प्रयत्न केला पण हा प्रयत्न निष्फळ ठरला. त्यानंतर १३ ऑक्टोबर, १९६०साली अमेरिकेने क्युबावर व्यापार बंदी लादली.

अमेरिकेच्या कुरघोड्या सुरूच होत्या. एप्रिल १९६१मध्ये अमेरिकेच्या निमलष्करी दलाचा गट जो सीआयएद्वारे प्रशिक्षित होता तो दक्षिण क्युबातील पिग्सच्या आखातात घुसला व तिथून क्युबावर हल्ला करण्याची योजना होती. पण क्युबाने निव्वळ तीन दिवसात त्यांचा पराभव केला.

१९६२मध्ये अमेरिकासारख्या महासत्तेविरुद्ध अमेरिकेच्या शत्रूचा; म्हणजेच रशियाचा क्षेपणास्र तळ क्युबामध्ये उभारण्याची हिंमत फिडेलने दाखवली. नंतर रशियाच्या ख्रूश्चेव कमजोर नितीमुळे वा अमेरिकन अध्यक्ष जॉन केनेडीच्या मुत्सद्देगिरीमुळे तो तळ क्युबातून काढून टाकण्यात आला. तरीही फिडेलने जी हिंमत दाखवली ते येड्यागबाळ्याचे काम नोहे!

फिडेल कॅस्ट्रो नि भारताचे संबंध
१९७६ साली फिडेल अलिप्ततावादी राष्ट्रांच्या गटाचा (Non-Aligned movement) जनरल सेक्रेटरी झाला. ही तीच अलिप्ततावादी चळवळ; जी सुरु करण्यात भारताचे पंतप्रधान पंडित नेहरू यांचा महत्त्वाचा वाटा होता.
१९५९ साली स्वतंत्र झाल्यानंतर क्युबाला राष्ट्र म्हणून मान्यता देणारे जे सुरुवातीचे देश होते त्यात भारतही होता.
पंडित नेहरुंबद्दल एक आठवण भारताचे माजी परराष्ट्रमंत्री के.नटवरसिंग यांना सांगताना फिडेल म्हणाला की “१९६०साली न्यूयॉर्क येथील संयुक्त राष्ट्रांच्या सर्वसाधारण सभेसाठी आलो असताना हॉटेलमध्ये मला भेटायला येणारी पहिली व्यक्ती पंडित नेहरू होते. मी त्यांचे प्रभावी हावभाव कधीच विसरू शकत नाही. मी फक्त ३४ वर्षांचा होतो. तणावात होतो. नेहरुंनी माझी हिंमत, मनोधैर्य वाढवले व त्यामुळे माझा तणाव नाहीसा झाला.”
त्यानंतर १९८३साली फिडेल कॅस्ट्रो अलिप्ततावादी गटांचे अध्यक्षपद इंदिरा गांधींकडे सुपूर्द करण्यासाठी भारतात आला. त्यावेळी त्याचे जल्लोषात स्वागत करण्यात आले. भारत-क्युबा संबंधांचे त्याने कौतुक केले. भारत व क्युबा हे खरे मित्र आहेत, असे तो म्हणाला. इंदिरा गांधींनंतर राजीव गांधी ते मनमोहन सिंग यांच्या पर्यंत अनेक भारतीय पंतप्रधानांनी फिडेलची भेट घेतली आहे.

भारत-क्युबा संबंध किती चांगले आहेत ते पुढील एका गोष्टीतून कळून येईल-
१९९२ साली जेव्हा क्युबामध्ये आर्थिक अडचणी निर्माण झाल्या तेव्हा भारताने १०,००० टन गहू व १०,००० टन तांदुळ क्युबाला पाठवले. ह्या मदतीचे फिडेलने ‘ब्रेड ऑफ इंडिया’ असे वर्णन केले. क्युबा व भारत यांचे आजतागायत राजकीय, आर्थिक व सांस्कृतिक मैत्रीपूर्ण संबंधआहेत.

क्युबा व आरोग्य सेवा
क्युबाच्या प्रगतीसाठी फिडेलने सर्वप्रथम आरोग्य, शिक्षण, घरे, अन्न ह्या प्राथमिक गरजांकडे लक्ष पुरवले. आजही क्युबाची आरोग्यसेवा जगातील सर्वोत्कृष्ट मानली जाते.
२०००-०६ दरम्यान व्हेएनझुलिया-क्युबामध्ये एक महत्त्वपूर्ण करार झाला. त्यानुसार क्युबाने २०हजार डॉक्टर व्हेएनझुलियामध्ये पाठवावे व त्याबदल्यात व्हेएनझुलियाने क्यूबाला ५३ हजार बॅरल खनिजतेल (प्रतिदिन) सवलतीच्या दरात पाठवावे. २००४मध्ये हे प्रमाण ४० हजार डॉक्टर व ९० हजार बॅरल इतके वाढवले गेले. यामुळे क्युबाच्या अर्थव्यवस्थेला मोठ्या प्रमाणात फायदा झाला. यावरून आपल्याला क्युबाची आरोग्यसेवा किती प्रभावी आहे, हे दिसून येते.

फिडेलने आपल्या ४९ वर्षांच्या कारकिर्दीत महत्त्वपूर्ण कार्य केले. पहिल्या कृषिक्रांतीत त्याने दोन लाख शेतकऱ्यांना जमिनीचे स्वामित्व दिले. शिक्षण क्षेत्रात भरीव कामगिरी केली. एका वर्षात निरक्षरता नष्ट करून ९९% क्युबन जनता साक्षर केली. बालमृत्यूचे प्रमाण ४२% वरून ४% वर आणले. सत्तेत येताच पहिल्या सहा महिन्याच्या काळात १००० किमीचे रस्ते बांधले. दर महिन्याला ८०० घरांची उभारणी केली. अखेरच्या काळात त्याने क्यूबाच्या जीडीपीपैकी १२% उत्पन्न आरोग्यसेवेवर खर्च केले. खेळांना प्रोत्साहन दिले.

फिडेल सर्वच बाबतीत परिपूर्ण होता असे नाही. त्यातही काही प्रमाणात दोष होते. पण त्याने केलेल्या क्युबातील कार्यापुढे ते झाकोळले गेले. फिडेलने जीवावरचे ६०० हल्ले पचवले, ११ अमेरिकन अध्यक्षांना पुरुन उरले व अखेर अमेरिकन अध्यक्ष बराक ओबामा यांना २०१४ साली क्युबात येण्यास भाग पाडले. याआधी १९२८ नंतर एकही अमेरिकन अध्यक्षपदावर असताना क्युबात आला नव्हता. अर्थात यावेळी रौल कॅस्ट्रो क्युबन अध्यक्ष होते. पण हे सर्व फिडेलच्या धोरणांचे परिणाम होते.

प्रसिद्ध फुटबॉलपटू दिएगो मॅरोडोना फिडेलबद्दल म्हणतो की “२० जणांना घेऊन एका हुकुमशहाला उलथून टाकायचे आणि अमेरिकेसारख्या साम्राज्याला आव्हान द्यायचे हे कोण्या ऐऱ्यागैऱ्याचे काम नव्हे”. प्रकृती अस्वास्थ्यामुळे २००८ साली क्युबन अध्यक्षपदाचा व २०११ साली क्युबन साम्यवादी पक्षाच्या अध्यक्षपदाचा राजीनामा दिला व २५ नोव्हेंबर, २०१६ साली क्युबाचा हा भाग्यविधाता व आंतरराष्ट्रीय कीर्तीच्या सेनानीने जगाचा निरोप घेतला.