‘स्त्री’, तीन अक्षरांची फोडणी आणि वेलांटी यापासून बनलेला एक ‘सुक्ष्म’ शब्द! परंतु जगातील कोणत्याही महान शब्दकोशाला समजावता येणार नाही इतका विशाल गर्भितार्थ ह्या सुक्ष्म शब्दात दडला आहे. ही ‘स्त्री’ निसर्गाने निर्माण केली तर एकच! परंतु; जात, धर्म, देश, विदेश, संस्कृती याने तिला विभक्त केले. परंतु त्याने खरंच ती विभक्त झाली का?
लहानपणापासून आपल्या सर्वांच्या ऐकीवात येणारे सर्वात मोठे विभक्तीकरण म्हणजे ‘देशी स्त्री’ आणि ‘परदेशी स्त्री’. देशातील स्त्रिया, त्यांची संस्कृती याविषयी बोलायचे झाले तर देशी स्त्रिया किती लाजऱ्या-बुजऱ्या, सुसंस्कृत सभ्य नम्र, शालीन यांचे गोडवे गायले जातात. परंतु परदेशी स्त्री म्हटलं की, आधी नाक मुरडण्यात येते आणि नंतर तिचेही ‘कुत्सित’ (गोडवे?) गायले जातात. काय तो त्यांचा पेहराव, काय त्यांचे राहणीमान, काय त्यांचे वागणे ह्या सगळ्यांविषयी मुखसुख घेऊन मोकळे होतात. परंतु; भ्रम आणि सत्य यामध्ये एक अतिशय पारदर्शक सीमारेषा असते आणि तीच याबाबतही लागू होते़.
परदेशात येण्याआधी माझेदेखील ‘परदेशी स्त्री’बाबतचे मत असेच पूर्वग्रहदूषित होते, परंतु येथे वास्तव्य केल्यावर त्या ‘परदेशी स्त्री’ ह्या संकल्पनेतून ‘परदेशी’ हा शब्द आपोआपच विरघळून गेला. ‘बोल्ड आणि ब्युटीफुल’ (Bold & Beautiful) यांचं उत्तम उदाहरण म्हणजे परदेशातील स्त्रिया असा एक समज आहे. इथल्या स्त्रियांच्या बाबतीत सांगायचे झाले तर काही संदिग्ध मते ऐकीवात येतात. प्रत्यक्षात मात्र माझी इथल्या जेवढ्या परदेशी स्त्रियांशी मैत्री झाली त्यांच्यामध्ये मात्र मला वैचारिक मुक्तपणा आणि स्वाभाविक मुक्तपणा यांबरोबरच आपलेपणाची भावना दिसून आली. अतिशय अल्पकाळातच आपलेसे करण्याची वृत्ती त्यांच्याबद्दल निश्चितच आपण अनुभवतो. त्यांचे सहकार्य, सोबत, मौजमजा यांमध्ये एक पारदर्शकता असते चांगलं ते चांगलं आणि वाईटातही चांगलं शोधण्याची पारख त्यांना निश्चितपणे अवगत असते. असे असले तरी आयुष्याला त्यांच्याइतकं मोकळेपणाने आणि सहजतेने स्वीकारलेलं मी इतर स्त्रियांना पाहिलं नाही.
आई आणि वडिलांपासून मिळालेली आपल्याला एक उत्तम शिकवण म्हणजे चांगलं तेवढं घ्यायचं आणि वाईट ते सोडून द्यायचं. त्याचा वापर परदेशात आल्यावर फारच मोठ्या प्रमाणावर करावा लागतो. प्रत्येक नाण्याला ज्याप्रमाणे दोन बाजू असतात त्याप्रमाणेच इथल्या स्त्री संस्कृतीलाही आहेत. भौगोलिक कारणे, जाती, धर्म यांचे पडसाद संस्कृतीवर पडत असतीलही कदाचित परंतु, त्यामुळे निसर्गाच्या निर्मितीमध्ये परिणाम होत नाही. परदेशातील स्त्री ही महत्त्वाकांक्षी, धीट, ध्यैर्यशील, उत्साही, कर्तृत्वशील आणि विचाराने मुक्त आहे. वैचारिक पातळीवर ती सशक्त आणि अधिक मोकळ्या विचारांची असल्याने काही वेळेस ज्याप्रमाणे त्याचे चांगले परिणाम होतात त्याचप्रमाणे वाईट परिणामही होतात. म्हणूनच इथल्या स्त्रियांच्या बाबतीत सांगायचे झाले तर त्यांना त्यांच्या आयुष्यात अनेक आव्हानांना सामोरे जावे लागते. पाश्चात्य संस्कृतीचा प्रामुख्याने विभक्त कुटुंब पद्धतीवर विश्वास आहे. तसेच अठरा ते वीसाव्या वर्षांपासूनच आई-वडिलांपासूनच वेगळे होण्याच्या अथवा स्वतंत्र राहण्याच्या त्यांच्या जीवनशैलीमुळे अर्थातच त्यांना फार कमी वयापासून जबाबदारीचा डोलारा सांभाळावा लागतो. म्हणूनच त्यांना आत्मविश्वास आणि महत्त्वाकांक्षा ह्या दोन्ही गोष्टींचा कॉर्पोरेट जगात वावरतानाही वापर करावा लागतो. इथल्या संस्कृतीत एखाद्या व्यक्तीला लग्न करण्याची इच्छा असेल तर ती निवडण्याचे स्वातंत्र्य त्यांना असते. येथे पालकांच्या संमतीनुसार लग्न करण्यास भाग पाडले जात नाही. अशा जगात वावरत असताना त्याचपद्धतीने त्यांची जडणघडण होत राहते. परिणामी वैचारिक स्वातंत्र्य, निर्भय निर्णयस्वातंत्र्य आणि स्वकष्टांचे अर्थार्जन यामुळे त्यांच्या संपूर्ण जीवनशैलीवर परिणाम होऊन आपोआपच त्यांच्या आयुष्यात ‘मुक्त’ ही संकल्पना काठोकाठ भरते.
पाश्चात्य स्त्रीसंस्कृती ही प्राचीन ग्रीस आणि रोमपासून सुरू झाली जी नंतर रोमन राजवटीखाली जगभरात पसरली. त्यानंतर युरोपीय संस्कृतीने ह्या स्त्रीला प्रोत्साहित केले आणि त्यानंतर इथल्या स्त्रियांनी आधुनिक विचारसरणी स्वीकारण्याचा दृष्टिकोन अवलंबला. स्त्री आणि पुरुष असा दुय्यम मानला जाणारा भेदभाव येथे नसल्याने इथल्या स्त्रीला येथे पुरुषांच्या बरोबरीनेच समान दर्जा प्राप्त झालेला आहे. पूर्वीच्या काळी येथेही स्त्रियांना पुरुषांपेक्षा कमी दर्जाचे मानण्यात यायचे, परंतु १९७०च्या दशकानंतर मात्र ही परिस्थिती पूर्णपणे पालटली. इथल्या स्त्रियांना जे काही त्यांचे वैयक्तिक निर्णय घ्यायचे आहेत, त्यांना निवडण्याचे स्वातंत्र्य आहे. कपडे, ड्रेसिंग स्टाइल, व्यसने, जीवनपद्धती याबाबतीत कोणत्याही प्रकारच्या सीमारेषांची बंधने टाकणारे कायदे त्यांना नाहीत.
येथील स्त्री सशक्त आहे आणि म्हणूनच काही वेळा अहंकारीदेखील आहे. कारण सशक्तीकरणामुळे काहीवेळा त्यांच्यातील ‘स्त्री’पणा पेक्षा ‘मी’ पणा जपण्याची आसक्ती जास्त दिसून येते, परंतु, केवळ वेगळ्या दृष्टिकोनावरच त्याचे अस्तित्व अवलंबून असते. असं म्हणतात की, Beauty lies in the eyes of beholder! म्हणजे सौंदर्य हे पाहणाऱ्याच्या नजरेत असायला हवे. पारंपारिक विचारांच्या सरमिसळीमुळे काहीवेळा दृष्टिकोन बदलतो खरा परतु; धर्म, पंथ, देश ह्या पलीकडे जाऊन स्त्रिला एक माणूस म्हणून बघण्याचा दृष्टिकोन आपण जपला पाहिजे. ह्या दृष्टिकोन बदलामुळेच सामाजिक मानसिकतेतही एक मोठा बदल होणार हे हे तितकेच खरे. जर संस्कृतीमर्यादा यांच्या पलीकडे जाऊन इथल्या महिलांचे स्वरुप पाहिले तर ती एक स्वच्छ, शालीन, प्रभावी आणि पारदर्शक आहे असेच दिसेल. कारण सगळ्याच्या अखेर ती एक ‘स्त्री’ आहे. निसर्गाची एक सहजसुंदर आणि विलक्षण निर्मिती!
या देवी सर्वभुतेषु लक्ष्मीरुपेण संस्थित:।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नम:।।
खरंच! स्त्री म्हणजे आदीशक्तीचे ते रूप ज्यामध्ये ऊर्जा आहे, तेज आहे, प्रभाव आहे, वलय आहे, प्रेम आहे, करुणा आहे, रुद्रता आहे, एक शक्ती आहे, मग ती कोणत्याही देशाची – परदेशाची असो, ह्या जागतिक महिलादिनाच्या निमित्ताने त्या तमाम स्त्रीशक्तीला माझा सलाम!!
लहानपणापासून आपल्या सर्वांच्या ऐकीवात येणारे सर्वात मोठे विभक्तीकरण म्हणजे ‘देशी स्त्री’ आणि ‘परदेशी स्त्री’. देशातील स्त्रिया, त्यांची संस्कृती याविषयी बोलायचे झाले तर देशी स्त्रिया किती लाजऱ्या-बुजऱ्या, सुसंस्कृत सभ्य नम्र, शालीन यांचे गोडवे गायले जातात. परंतु परदेशी स्त्री म्हटलं की, आधी नाक मुरडण्यात येते आणि नंतर तिचेही ‘कुत्सित’ (गोडवे?) गायले जातात. काय तो त्यांचा पेहराव, काय त्यांचे राहणीमान, काय त्यांचे वागणे ह्या सगळ्यांविषयी मुखसुख घेऊन मोकळे होतात. परंतु; भ्रम आणि सत्य यामध्ये एक अतिशय पारदर्शक सीमारेषा असते आणि तीच याबाबतही लागू होते़.
परदेशात येण्याआधी माझेदेखील ‘परदेशी स्त्री’बाबतचे मत असेच पूर्वग्रहदूषित होते, परंतु येथे वास्तव्य केल्यावर त्या ‘परदेशी स्त्री’ ह्या संकल्पनेतून ‘परदेशी’ हा शब्द आपोआपच विरघळून गेला. ‘बोल्ड आणि ब्युटीफुल’ (Bold & Beautiful) यांचं उत्तम उदाहरण म्हणजे परदेशातील स्त्रिया असा एक समज आहे. इथल्या स्त्रियांच्या बाबतीत सांगायचे झाले तर काही संदिग्ध मते ऐकीवात येतात. प्रत्यक्षात मात्र माझी इथल्या जेवढ्या परदेशी स्त्रियांशी मैत्री झाली त्यांच्यामध्ये मात्र मला वैचारिक मुक्तपणा आणि स्वाभाविक मुक्तपणा यांबरोबरच आपलेपणाची भावना दिसून आली. अतिशय अल्पकाळातच आपलेसे करण्याची वृत्ती त्यांच्याबद्दल निश्चितच आपण अनुभवतो. त्यांचे सहकार्य, सोबत, मौजमजा यांमध्ये एक पारदर्शकता असते चांगलं ते चांगलं आणि वाईटातही चांगलं शोधण्याची पारख त्यांना निश्चितपणे अवगत असते. असे असले तरी आयुष्याला त्यांच्याइतकं मोकळेपणाने आणि सहजतेने स्वीकारलेलं मी इतर स्त्रियांना पाहिलं नाही.
आई आणि वडिलांपासून मिळालेली आपल्याला एक उत्तम शिकवण म्हणजे चांगलं तेवढं घ्यायचं आणि वाईट ते सोडून द्यायचं. त्याचा वापर परदेशात आल्यावर फारच मोठ्या प्रमाणावर करावा लागतो. प्रत्येक नाण्याला ज्याप्रमाणे दोन बाजू असतात त्याप्रमाणेच इथल्या स्त्री संस्कृतीलाही आहेत. भौगोलिक कारणे, जाती, धर्म यांचे पडसाद संस्कृतीवर पडत असतीलही कदाचित परंतु, त्यामुळे निसर्गाच्या निर्मितीमध्ये परिणाम होत नाही. परदेशातील स्त्री ही महत्त्वाकांक्षी, धीट, ध्यैर्यशील, उत्साही, कर्तृत्वशील आणि विचाराने मुक्त आहे. वैचारिक पातळीवर ती सशक्त आणि अधिक मोकळ्या विचारांची असल्याने काही वेळेस ज्याप्रमाणे त्याचे चांगले परिणाम होतात त्याचप्रमाणे वाईट परिणामही होतात. म्हणूनच इथल्या स्त्रियांच्या बाबतीत सांगायचे झाले तर त्यांना त्यांच्या आयुष्यात अनेक आव्हानांना सामोरे जावे लागते. पाश्चात्य संस्कृतीचा प्रामुख्याने विभक्त कुटुंब पद्धतीवर विश्वास आहे. तसेच अठरा ते वीसाव्या वर्षांपासूनच आई-वडिलांपासूनच वेगळे होण्याच्या अथवा स्वतंत्र राहण्याच्या त्यांच्या जीवनशैलीमुळे अर्थातच त्यांना फार कमी वयापासून जबाबदारीचा डोलारा सांभाळावा लागतो. म्हणूनच त्यांना आत्मविश्वास आणि महत्त्वाकांक्षा ह्या दोन्ही गोष्टींचा कॉर्पोरेट जगात वावरतानाही वापर करावा लागतो. इथल्या संस्कृतीत एखाद्या व्यक्तीला लग्न करण्याची इच्छा असेल तर ती निवडण्याचे स्वातंत्र्य त्यांना असते. येथे पालकांच्या संमतीनुसार लग्न करण्यास भाग पाडले जात नाही. अशा जगात वावरत असताना त्याचपद्धतीने त्यांची जडणघडण होत राहते. परिणामी वैचारिक स्वातंत्र्य, निर्भय निर्णयस्वातंत्र्य आणि स्वकष्टांचे अर्थार्जन यामुळे त्यांच्या संपूर्ण जीवनशैलीवर परिणाम होऊन आपोआपच त्यांच्या आयुष्यात ‘मुक्त’ ही संकल्पना काठोकाठ भरते.
पाश्चात्य स्त्रीसंस्कृती ही प्राचीन ग्रीस आणि रोमपासून सुरू झाली जी नंतर रोमन राजवटीखाली जगभरात पसरली. त्यानंतर युरोपीय संस्कृतीने ह्या स्त्रीला प्रोत्साहित केले आणि त्यानंतर इथल्या स्त्रियांनी आधुनिक विचारसरणी स्वीकारण्याचा दृष्टिकोन अवलंबला. स्त्री आणि पुरुष असा दुय्यम मानला जाणारा भेदभाव येथे नसल्याने इथल्या स्त्रीला येथे पुरुषांच्या बरोबरीनेच समान दर्जा प्राप्त झालेला आहे. पूर्वीच्या काळी येथेही स्त्रियांना पुरुषांपेक्षा कमी दर्जाचे मानण्यात यायचे, परंतु १९७०च्या दशकानंतर मात्र ही परिस्थिती पूर्णपणे पालटली. इथल्या स्त्रियांना जे काही त्यांचे वैयक्तिक निर्णय घ्यायचे आहेत, त्यांना निवडण्याचे स्वातंत्र्य आहे. कपडे, ड्रेसिंग स्टाइल, व्यसने, जीवनपद्धती याबाबतीत कोणत्याही प्रकारच्या सीमारेषांची बंधने टाकणारे कायदे त्यांना नाहीत.
येथील स्त्री सशक्त आहे आणि म्हणूनच काही वेळा अहंकारीदेखील आहे. कारण सशक्तीकरणामुळे काहीवेळा त्यांच्यातील ‘स्त्री’पणा पेक्षा ‘मी’ पणा जपण्याची आसक्ती जास्त दिसून येते, परंतु, केवळ वेगळ्या दृष्टिकोनावरच त्याचे अस्तित्व अवलंबून असते. असं म्हणतात की, Beauty lies in the eyes of beholder! म्हणजे सौंदर्य हे पाहणाऱ्याच्या नजरेत असायला हवे. पारंपारिक विचारांच्या सरमिसळीमुळे काहीवेळा दृष्टिकोन बदलतो खरा परतु; धर्म, पंथ, देश ह्या पलीकडे जाऊन स्त्रिला एक माणूस म्हणून बघण्याचा दृष्टिकोन आपण जपला पाहिजे. ह्या दृष्टिकोन बदलामुळेच सामाजिक मानसिकतेतही एक मोठा बदल होणार हे हे तितकेच खरे. जर संस्कृतीमर्यादा यांच्या पलीकडे जाऊन इथल्या महिलांचे स्वरुप पाहिले तर ती एक स्वच्छ, शालीन, प्रभावी आणि पारदर्शक आहे असेच दिसेल. कारण सगळ्याच्या अखेर ती एक ‘स्त्री’ आहे. निसर्गाची एक सहजसुंदर आणि विलक्षण निर्मिती!
या देवी सर्वभुतेषु लक्ष्मीरुपेण संस्थित:।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नम:।।
खरंच! स्त्री म्हणजे आदीशक्तीचे ते रूप ज्यामध्ये ऊर्जा आहे, तेज आहे, प्रभाव आहे, वलय आहे, प्रेम आहे, करुणा आहे, रुद्रता आहे, एक शक्ती आहे, मग ती कोणत्याही देशाची – परदेशाची असो, ह्या जागतिक महिलादिनाच्या निमित्ताने त्या तमाम स्त्रीशक्तीला माझा सलाम!!
(न्यू जर्सी, अमेरिका)