चित्र. भिंतीवरचं एक लक्ष्यवेधी अस्तित्व. खरं तर ते याहीपेक्षा बरंच काही असतं. आपणहून व्यक्त होणारं. आपण फक्त त्याचं व्हायचं. मग ते बरंच काही सांगतं. जिवंत माणसाला जसं आपण समजून घेतो, कालांतरानं उमगून घेतो तसंच काहीसं चित्रांचं. ‘बघता क्षणी येणारा अनुभव’ एवढी एकच चित्राची बाजू नसते, तर कालांतरानं त्यातल्या बारकाव्यांनी ते आपल्याला अधिकच जवळचं, ओळखीचं आणि प्रिय होऊ लागतं. प्रतिमेआडचं बरंच काही त्या चित्राला चिकटलेलं असतं. ते घडवणाऱ्या कलाकाराच्या काळजाचा तुकडाच जणू. मन, बुद्धी, अंतःकरण ह्या सगळ्याचं ते एक ओझरतं प्रतिबिंबच. चित्रकर्त्याचा त्या चित्राशी आलेला संबंध हा आईच्या पोटी विसावणाऱ्या अर्भकाशी जोडलेल्या नाळेसारखाच म्हणता येईल. चित्र पूर्ण झाल्यावर सही केली की चित्र त्याचं ते श्वास घ्यायला लागतं. मग ते त्याच्या प्रारब्धानुसार कुठल्याशा दिवाणखान्याच्या भिंतीवर विसावतं. तर काही वेळेस ते इतर चित्रांच्या पाठीला पाठ लाऊन शेल्फमध्येच राहतं. चित्राचा प्रवास हा जसा चित्रकर्त्याच्या निर्मितीसाधनेचा एक भाग असतो, तसंच दृश्यकला जगताच्या दृष्टीनेही त्याला एक महत्त्व असतं. कारण प्रत्येक नवं चित्र हे एक नवं रुपडं बनून स्वतःची ओळख बनवत असतं. त्यातलं एखादं तर कलेच्या इतिहासाचं एक महत्त्वाचं पान बनून जातं. रसिकांसाठी चित्र केवळ एक अनुभवच नव्हे, तर दर दिवशी जीवनाकडे नव्याने बघण्याची दृष्टी देणारं एक रसायन असतं. स्वतःच्या केवळ अस्तित्वानं, बघणाऱ्या हृदयात चैतन्यलहरी भरून टाकणारं चैतन्यच! असं हे चित्र प्रत्येक संवेदनशील, सुसंस्कृत घरात का बरं असू नये? तसंही प्रतिमेबद्दलचं भारतीयांचं अप्रूप नैसर्गिकपणे देवी-देवतांच्या आसपास जास्त घोटाळताना दिसतं. असो. परंतु सौदर्यपूजक दृष्टिकोन बाळगणाऱ्या प्रत्येकानं एखादं तरी चांगलंसं चित्र आपल्या घरी लावून त्या जादुई अस्तित्वाशी सोयरीक का बरं करू नये?
थोडं चित्रभाषेविषयी. आपण प्रत्येकजण निरनिराळी दृष्यरूपं रोज पाहतो, अनुभवतो आणि साठवतो. त्याच ओळखीच्या आकारांकडे, रंगांकडे चित्रकार किंवा दृष्यकलाकार आणखी वेगळ्या पध्दतीने पाहतो. त्याच्यासाठी आकार, रंग, रेषा, पोत, अवकाश ह्या सगळ्या गोष्टी एक माध्यम असतात. सामान्यतः आपल्या ओळखीच्या गोष्टीचं चित्र असेल तर ‘वा! काय हुबेहूब चित्र काढलंय’ अशी दाद सहज आपल्या तोंडून निघून जाते. यापलीकडे आपण एखादं अमूर्त शैलीचं चित्रप्रदर्शन पाहतो, तेव्हा मात्र अनेक चेहरे प्रश्नांकित भावाने चित्रासमोरून पुढे सरकत असतात. कारण आपल्या ओळखीचं काहीतरी चित्रात शोधायची स्वाभाविक प्रवृत्ती असते. आणि तशी ओळख न पटल्यास कोडं न सुटल्यामुळे कपाळावर आठ्या दिसतात.
कलाकाराचे जसे स्तर असतात, तसे रसिकांचेही असतात. प्रत्येकातली सौंदर्यदृष्टी ही त्याला लाभलेले वातावरण, सौंदर्यपूजक संस्कार, अशा बऱ्याच गोष्टींवर अवलंबून असते. ग्रामीण भागातली स्त्री स्वयंपाकघरातल्या फळीवरचे पितळेचे डबे उंचीनुसार मांडते. तुळशीपुढे किंवा अंगणात रांगोळी काढते. पुरुष मात्र शर्ट किंवा विजार खुंटीला लटकवून मोकळा होतो. त्याला घडी घालून वगैरे ठेवणे फारसे सोयीचे वाटत नाही. कारण पट्कन बाहेर जायचे असल्यास ते सोपे पडते. असो. थोडक्यात काय तर स्त्रियांकडे उपजतच थोडीफार सौंदर्य दृष्टी असते. जसजसे दृष्यकलेचे संस्कार अधिक दृढ होत जातात, तसतसे आपण चित्रभाषेच्या अधिक जवळ येतो. प्रत्येक अमूर्त चित्र हे ‘अमुक एक’ असं ठोस विधान करणारं नसलं तरीही रसिकांसाठी मात्र ते आपापल्या जाणीवानुसार मोकळं सौंदर्यदालन खुलं करतं. इथे हे चित्र कशाचं हे समजून घेण्यापेक्षा ते कसे व्यक्त झालेय हे अनुभवणे महत्वाचे ठरते. ओळख पटल्याशिवाय अनुभवणे हे माणसाच्या मेंदूला स्वाभाविकपणे पटत नाही. म्हणूनच आपल्या भारतीय तत्त्वज्ञानात परब्रह्माचे स्वरूप हे बुद्धीने जाणून घेण्याचे नसून अन्तःकरणाने अनुभवण्याचे मानले आहे. कारण निखळ अनुभव शब्दात मांडताना भाषा अपुरी पडते. पेढा कसा आहे याचे वर्णन करण्यापेक्षा तो खाल्ला की कळते.
चित्रनिर्मितीचा प्रवास जसा अनेक वर्षांचा व्यासंग असतो. तद्वतच; चित्राच्या आस्वादनाचा प्रवासही अनेक वर्षांचा असू शकतो. जसे आयुष्यात पहिल्यांदा शास्त्रीय संगीत ऐकणाऱ्याला ते आवडेलच किंवा कळेलच असे नाही. परंतु जसजशी सुरेल – बेसूर, राग, ताल, सम वगैरे गोष्टींची समज वाढते तसे त्या संगीतातील अभिजाततेचे तत्त्वही उलगडत जाते आणि श्रवणाचा आनंद द्विगुणित होतो. तद्वतच आकार, रंग, रेषा, पोत अशा चित्रघटकांची ओळख घट्ट होते आणि त्यांचा चित्रअवकाशामध्ये चालणारा खेळ उमगू लागतो, तशी चित्रांची गोडी वाढत जाते. शेवटी ही अंतःकरणाचीच भाषा. ‘आई’ शब्दावरचा निबंध वाचण्यापेक्षा तिच्या कुशीत शिरून तिच्या मायेच्या कुशीत शिरण्याचा आनंद औरच. ह्या हृदयीचे त्या हृदयी घालणे हेच काय ते प्रत्येक कलेचे खरे मर्म. मग ते सगुण असो वा निर्गुण..दोन्ही विलक्षणच.
थोडं चित्रभाषेविषयी. आपण प्रत्येकजण निरनिराळी दृष्यरूपं रोज पाहतो, अनुभवतो आणि साठवतो. त्याच ओळखीच्या आकारांकडे, रंगांकडे चित्रकार किंवा दृष्यकलाकार आणखी वेगळ्या पध्दतीने पाहतो. त्याच्यासाठी आकार, रंग, रेषा, पोत, अवकाश ह्या सगळ्या गोष्टी एक माध्यम असतात. सामान्यतः आपल्या ओळखीच्या गोष्टीचं चित्र असेल तर ‘वा! काय हुबेहूब चित्र काढलंय’ अशी दाद सहज आपल्या तोंडून निघून जाते. यापलीकडे आपण एखादं अमूर्त शैलीचं चित्रप्रदर्शन पाहतो, तेव्हा मात्र अनेक चेहरे प्रश्नांकित भावाने चित्रासमोरून पुढे सरकत असतात. कारण आपल्या ओळखीचं काहीतरी चित्रात शोधायची स्वाभाविक प्रवृत्ती असते. आणि तशी ओळख न पटल्यास कोडं न सुटल्यामुळे कपाळावर आठ्या दिसतात.
कलाकाराचे जसे स्तर असतात, तसे रसिकांचेही असतात. प्रत्येकातली सौंदर्यदृष्टी ही त्याला लाभलेले वातावरण, सौंदर्यपूजक संस्कार, अशा बऱ्याच गोष्टींवर अवलंबून असते. ग्रामीण भागातली स्त्री स्वयंपाकघरातल्या फळीवरचे पितळेचे डबे उंचीनुसार मांडते. तुळशीपुढे किंवा अंगणात रांगोळी काढते. पुरुष मात्र शर्ट किंवा विजार खुंटीला लटकवून मोकळा होतो. त्याला घडी घालून वगैरे ठेवणे फारसे सोयीचे वाटत नाही. कारण पट्कन बाहेर जायचे असल्यास ते सोपे पडते. असो. थोडक्यात काय तर स्त्रियांकडे उपजतच थोडीफार सौंदर्य दृष्टी असते. जसजसे दृष्यकलेचे संस्कार अधिक दृढ होत जातात, तसतसे आपण चित्रभाषेच्या अधिक जवळ येतो. प्रत्येक अमूर्त चित्र हे ‘अमुक एक’ असं ठोस विधान करणारं नसलं तरीही रसिकांसाठी मात्र ते आपापल्या जाणीवानुसार मोकळं सौंदर्यदालन खुलं करतं. इथे हे चित्र कशाचं हे समजून घेण्यापेक्षा ते कसे व्यक्त झालेय हे अनुभवणे महत्वाचे ठरते. ओळख पटल्याशिवाय अनुभवणे हे माणसाच्या मेंदूला स्वाभाविकपणे पटत नाही. म्हणूनच आपल्या भारतीय तत्त्वज्ञानात परब्रह्माचे स्वरूप हे बुद्धीने जाणून घेण्याचे नसून अन्तःकरणाने अनुभवण्याचे मानले आहे. कारण निखळ अनुभव शब्दात मांडताना भाषा अपुरी पडते. पेढा कसा आहे याचे वर्णन करण्यापेक्षा तो खाल्ला की कळते.
चित्रनिर्मितीचा प्रवास जसा अनेक वर्षांचा व्यासंग असतो. तद्वतच; चित्राच्या आस्वादनाचा प्रवासही अनेक वर्षांचा असू शकतो. जसे आयुष्यात पहिल्यांदा शास्त्रीय संगीत ऐकणाऱ्याला ते आवडेलच किंवा कळेलच असे नाही. परंतु जसजशी सुरेल – बेसूर, राग, ताल, सम वगैरे गोष्टींची समज वाढते तसे त्या संगीतातील अभिजाततेचे तत्त्वही उलगडत जाते आणि श्रवणाचा आनंद द्विगुणित होतो. तद्वतच आकार, रंग, रेषा, पोत अशा चित्रघटकांची ओळख घट्ट होते आणि त्यांचा चित्रअवकाशामध्ये चालणारा खेळ उमगू लागतो, तशी चित्रांची गोडी वाढत जाते. शेवटी ही अंतःकरणाचीच भाषा. ‘आई’ शब्दावरचा निबंध वाचण्यापेक्षा तिच्या कुशीत शिरून तिच्या मायेच्या कुशीत शिरण्याचा आनंद औरच. ह्या हृदयीचे त्या हृदयी घालणे हेच काय ते प्रत्येक कलेचे खरे मर्म. मग ते सगुण असो वा निर्गुण..दोन्ही विलक्षणच.