माणसाचं शरीर. नेहमीच एक गूढ. लळा, प्रेम, भाव, आकर्षण, मोह, वासना अशा अनेक मनोवृत्ती जडल्या गेल्या आहेत ह्या देहाशी. गेल्या अनेक शतकांपासून ह्या ‘जड’ शरीराला ‘व्यक्ती’ ह्या उल्लेखानं बर्याचदा वादाच्या भोवर्यात टाकलं गेलय. निसर्गानं दिलेली सुंदर आकृती, खरं तर जन्मत: किंवा मृत्यूशय्येवर विवस्त्रच. परंतु ह्या देहोंच्या दरम्यान असलेलं जगणं कपड्यानिशी ‘अहं’ला वेढलेलं असतं आणि मग समाजसभ्यतेच्या एका गोंडस भासणार्या जगात आपण स्वत:ला हरवून जातो. पशु-पक्षी कीटक… निसर्गावस्थेत असतात. आपण छान फोटो काढतो, मोठा करून, फ्रेम करून दिवाणखन्यातही लावतो. पण हा सहजपणा कुठे जातो जेव्हा निसर्गावस्थेत किंवा विवस्त्र मानवी देहाच्या आकृतीचा संबंध येतो. लहान बाळाला पहिला स्त्रीदेह ‘आई’ ह्या नावाने ओळखीचा होतो, तर दाढीमिशा असणार्या पुरुषाचा वडील ह्या नावाने. कालांतराने ओळखी वाढतात. नावांची भलीमोठी यादी तयार होते. ओळखीच्या ह्या व्यक्तींकडे आपण किती पाहतो? ओळख पटण्यापुरतंच. निसर्गानं प्रत्येक जीव वेगळा बनवलाय. आकारानं, रंगानं, प्रत्येक पान, फूलही वेगळं असतं. तसंच मानवी शरीरदेखील. परंतु चित्र, शिल्पात साकारलेला देह पाहताना काही लोक संकोचतात, एक अवघडल्यासारखी भावना असते, ‘न्यूड’ पाहताना. कारण वयानं वाढलेला प्रौढ देह कपड्याविना पाहणं नित्याचं नसतं किंवा त्या कलाकृतीतला तो एक सौंदर्यपूरक आकार आहे हे समजून घ्यायला मन सहजपणानं तयार नसतं. आपल्याकडे एक तर अशी चित्रं फारशी लोकाभिमुख नाहीत. चित्रकारांसाठी ती अभ्यासचित्रं असतात. आपल्याकडील जुन्या पिढीतल्या बर्याच चित्रकारांनी अप्रतिम अशी ‘न्यूड़्स’ चितारली आहेत. परंतु असे चित्र आपल्या दिवाणखान्यात लावणारा कलाप्रेमी विरळाच.
सौंदर्यपूरक ‘न्यूड्स’चा विचार चित्रकार म्हणून करताना मला असं वाटतं की अशा चित्रांमधून व्यक्त होणारा भाव हा अश्लीलतेकडे न झुकता निखळ लालित्यपूर्ण सौंदर्याकृतीतून मनाला एका तरल आनंदाची अनुभूती देणारा असावा. ज्याप्रमाणं आवडीनिवडीतही सत्त्व, रज, तम असे त्रिगुण असणार, त्याप्रमाणं ते सौंदर्योपासनेतही पहायला मिळते. तरीदेखील आपल्याकडील, म्हणजे पूर्वेकडील, सौंदर्यविचार हा समाजाभिमुख असल्याने कलानिर्मितीतही त्याचे प्रतिबिंब पाहायला मिळते.
चित्रकाराला कलानिर्मितीसाठी किंवा मोकळं होण्यासाठी स्वातंत्र्य हवं असतं आणि ते घ्यावं देखील. परंतु समाजभान ठेवून कलानिर्मिती केल्यास ती सर्वमान्य ठरून त्यातून अधिकाधिक रसिकांना आनंद मिळू शकेल. आता ‘न्यूड’ सारखा विषय उत्तमोत्तम कलानिर्मितीचा नमुना असतानादेखील काहीशा बुजर्या भावनेतून तो पाहिला जातो, याचं कारण म्हणजे आपली ‘नागवी’ सभ्यता. एकांतात बघायची गोष्ट चारचौघात बघताना जड जातं. पण हळूहळू चित्र बदलेल हे नक्की. कारण नग्नता हा एक स्वीकारभाव आहे. तो मनानं स्वीकारला की मग चित्रातलं सौंदर्य न्हाहाळताना पूर्वग्रहातून निर्माण झालेला संकोच दूर सरेल.
झाडं, पानं, फुलं ह्या सगळ्यांचं स्वत:चं एक सौष्ठव असतं, तसंच मानवी देहाचंही आणि तेच टिपण्याचा चित्रकाराचा प्रयत्न असतो किंवा असावा. यामध्ये आकार, प्रमाणबद्धता, रंग, तजेला, पोत, लय ह्या सगळ्यांबरोबरच शरीरशास्त्राचं उत्तम ज्ञान चित्रकाराला आत्मसात करावं लागतं. अर्थात हा कलाप्रवासही अतिशय कष्टाचा आणि चिकाटीचा असतो. कित्येक तासांचा, वर्षांचा रियाज त्यामागे असतो.
‘रसिक’ ह्या नात्यानं कोणत्याही चित्राकडं पाहताना ते केवळ स्थूलपणानं न पाहता त्यामागं असणार्या कलाकाराच्या विचाराचा, सौंदर्यभावनेचा आणि कसबी आणि उत्सफूर्तपणानं चितारलेल्या तंत्रकौशल्याचा आदर ठेवून दिलखुलासपणे मनमोकळी दाद द्यावी. म्हणजेच निखळ सौंदर्यतत्त्वाशी सहज संवाद घडून कलाकार आणि रसिक दोहोंच्या हृदयी धन्यतेची भावना स्वभाविकपणे प्रकट होईल. कुठंतरी विधात्याच्याही गालावर कळी खुलेल आणि त्याच्याकडून सहज उद्गार येतील, ‘प्रत्यक्षाहुनि प्रतिमा उत्कट’!
सौंदर्यपूरक ‘न्यूड्स’चा विचार चित्रकार म्हणून करताना मला असं वाटतं की अशा चित्रांमधून व्यक्त होणारा भाव हा अश्लीलतेकडे न झुकता निखळ लालित्यपूर्ण सौंदर्याकृतीतून मनाला एका तरल आनंदाची अनुभूती देणारा असावा. ज्याप्रमाणं आवडीनिवडीतही सत्त्व, रज, तम असे त्रिगुण असणार, त्याप्रमाणं ते सौंदर्योपासनेतही पहायला मिळते. तरीदेखील आपल्याकडील, म्हणजे पूर्वेकडील, सौंदर्यविचार हा समाजाभिमुख असल्याने कलानिर्मितीतही त्याचे प्रतिबिंब पाहायला मिळते.
चित्रकाराला कलानिर्मितीसाठी किंवा मोकळं होण्यासाठी स्वातंत्र्य हवं असतं आणि ते घ्यावं देखील. परंतु समाजभान ठेवून कलानिर्मिती केल्यास ती सर्वमान्य ठरून त्यातून अधिकाधिक रसिकांना आनंद मिळू शकेल. आता ‘न्यूड’ सारखा विषय उत्तमोत्तम कलानिर्मितीचा नमुना असतानादेखील काहीशा बुजर्या भावनेतून तो पाहिला जातो, याचं कारण म्हणजे आपली ‘नागवी’ सभ्यता. एकांतात बघायची गोष्ट चारचौघात बघताना जड जातं. पण हळूहळू चित्र बदलेल हे नक्की. कारण नग्नता हा एक स्वीकारभाव आहे. तो मनानं स्वीकारला की मग चित्रातलं सौंदर्य न्हाहाळताना पूर्वग्रहातून निर्माण झालेला संकोच दूर सरेल.
झाडं, पानं, फुलं ह्या सगळ्यांचं स्वत:चं एक सौष्ठव असतं, तसंच मानवी देहाचंही आणि तेच टिपण्याचा चित्रकाराचा प्रयत्न असतो किंवा असावा. यामध्ये आकार, प्रमाणबद्धता, रंग, तजेला, पोत, लय ह्या सगळ्यांबरोबरच शरीरशास्त्राचं उत्तम ज्ञान चित्रकाराला आत्मसात करावं लागतं. अर्थात हा कलाप्रवासही अतिशय कष्टाचा आणि चिकाटीचा असतो. कित्येक तासांचा, वर्षांचा रियाज त्यामागे असतो.
‘रसिक’ ह्या नात्यानं कोणत्याही चित्राकडं पाहताना ते केवळ स्थूलपणानं न पाहता त्यामागं असणार्या कलाकाराच्या विचाराचा, सौंदर्यभावनेचा आणि कसबी आणि उत्सफूर्तपणानं चितारलेल्या तंत्रकौशल्याचा आदर ठेवून दिलखुलासपणे मनमोकळी दाद द्यावी. म्हणजेच निखळ सौंदर्यतत्त्वाशी सहज संवाद घडून कलाकार आणि रसिक दोहोंच्या हृदयी धन्यतेची भावना स्वभाविकपणे प्रकट होईल. कुठंतरी विधात्याच्याही गालावर कळी खुलेल आणि त्याच्याकडून सहज उद्गार येतील, ‘प्रत्यक्षाहुनि प्रतिमा उत्कट’!