ऋग्वेद असो अथवा अथर्वशीर्ष! गणपतीचे कोणतेही स्तुतीवर्णन मनाला मोहवून टाकते, प्रसन्न करते. ह्या रूपवर्णनाने, स्तुतीपाठाने केवळ प्रासादिक तरंग निर्माण होतात असे नाही तर, सकारात्मक ऊर्जादेखील कार्यप्रवण होतात. मनामध्ये चैतन्यस्त्रोत वाहू लागतात आणि त्याचा मनोकायिक प्रभावदेखील आपल्याला दिसतो, जाणवतो. हे वर्णन म्हणजे केवळ साहित्य नव्हे. तो आहे आपल्या जगण्याचा गाभा. श्वास. नि:श्वास. चैतन्यमय ऊर्जा!
ॐ भद्रं कर्णेभि: श्रुणुयाम देवा: भद्रं परस्तोमाक्षभिर्यजत्रा:।
स्थिरैरंगैस्तुष्टवांसस्तनूभिर्
ॐ स्वस्ति न इंद्रोश्रवा: स्वस्ति न पूषा विश्ववेदा:।
स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमि: स्वस्ति जो बृहस्पतिर्दधातु॥
ॐ शांति शांति शांति॥
हे देवांनो, आमच्या कानांना शुभ वार्ताच ऐकू यावी. आमच्या डोळ्यांना शुभाचेच दर्शन व्हावे. जे काही प्राप्त आयुष्य लाभले आहे ते सुदृढ अवयवाने व शरीराने युक्त असो व ते ईशस्तुति करीत व्यतीत होवो. ज्ञानवृद्ध ऋषीकडून ज्याची कीर्ती ऐकिवात आहे, असा इंद्र आमचे कल्याण करो. सर्व प्रकारच्या ज्ञानाने समृद्ध पूषन् आमचे रक्षण करो. प्रचंड झेपेत सर्व संकटांचा नाश करणारा गरुड आमचे शुभ करो. देवगुरू बृहस्पतीचा आमच्यावर वरदहस्त असो. आधिभौतिक, आधिदैविक व आध्यात्मिक असे तीन प्रकारचे पाप नष्ट होवो. नमस्ते गणपते। ॐ कारस्वरूप गणपतीला माझा नमस्कार असो.
अथर्वशीर्ष हे अथर्व ऋषींनी सांगितले असे म्हटले जाते. तरंतु प्रत्यक्ष स्तोत्रामध्ये गणकऋषि:। असा उल्लेख करता येतो, म्हणून अथर्व ह्या शब्दाच्या अर्थाकडे पाहावयास हवे.
अथर्व ह्या नावात जो थर्व धातू आहे त्याचा अर्थ ‘थर्व यमुगतौ’. ह्या वचनानुसार ‘गति’ असा आहे. थर्व म्हणजे गती; ‘अ’ नकारार्थक आहे. ह्याचा अर्थ ज्याची गती थांबली आहे तो अथर्व. आता ही गती शारीरिक नसून मानसिक आहे. म्हणजे मनाच्या पलीकडे घेऊन जाणारे असे हे सूक्त आहे. शीर्ष म्हणजे श्रेष्ठ, शरीरात ज्याप्रमाणे मस्तक त्याप्रमाणे महत्त्वपूर्ण. मनाची गती रोखणे हे अतिशय अवघड कार्य करणारे म्हणून शीर्षस्थानी शोभणारे ते अथर्वशीर्ष असे थोडक्यात म्हणता येईल.
गणपती ही गणानो पति: म्हणजे गणदेवता होय. गण शब्द समुदायवाची आहे. ह्याचाच अर्थ गणपती ही मुळात राष्ट्रीय देवता आहे. तसेच निघंटु निरूक्तामध्ये वाणी- गण अशी व्याख्या आहे. अशाप्रकारे वाणीचा स्वामी ह्या अर्थानेही ‘गणपति’ हा शब्द सिद्ध होतो. आणखी एका अर्थाचा विचार करता येईल. गण ह्या धातुचा अर्थ गणना करणे, मोजणे म्हणजेच जे मोजता येते त्या सगळ्याचा स्वामी म्हणजे गणपति. तो स्वत: मात्र अगण्य म्हणजे मोजदाद करण्याच्या पलीकडचा आहे.
अथर्वशीर्षाचे वैशिष्ट्ये हे की, येथे गणेशाच्या निर्गुण उपासनेवर भर आहे व सगुण रूपही प्रत्ययकारीरीत्या साकारले आहे. गणपती ॐ कारस्वरूपही आहे व ‘एकदन्तं चतुर्रस्तं’सुद्धा आहे.
त्वमेव प्रत्यक्षं तत्त्वमसि।
अथर्वशीर्षाचा उल्लेख अनेकदा अथर्वोपनिषद असाही केला जातो. उपनिषदाचा विषय जीव-ब्रह्म ऐक्य मानला जातो. त्याचा प्रत्यय येथे येतो.
तूच प्रत्यक्ष ते ‘तत्त्व’ आहेस. येथे तत् ‘त्वम’ असि। यातील तत् ह्या पदात सर्व सृष्टीचा अंतर्भाव होतो. म्हणजेच ही सर्व चराचर सृष्टी गजानन‘ स्वरूप आहे. कारण गजानन म्हणजेच ब्रह्मतत्त्व होय. ह्याच कल्पनेचा विस्तार करताना पुढे म्हटले आहे,
त्वमेव केवलं कर्तासि
त्वमेव केवलं धर्ताऽसि
त्वमेव केवलं हर्ताऽसि
तूच केवळ कर्ता आहेस, ह्या सृष्टीचे धारण करणारा व हरण करणारा आहेस. म्हणजेच उत्पत्ति-स्थिति-लय हे सर्व त्याच्या अधीन आहे. पण म्हणून हे ब्रह्मतत्त्व आपल्यावर हुकूमत गाजवणारी बाहेरची शक्ती नाही, तर आपल्यामध्येही ती आहेच. म्हणून लगेच वर्णन येते.
त्वमेव सर्वंम् खल्विदं ब्रह्मासि
त्व साक्षात् आत्मासि नित्यम्।
तूच केवळ हे संपूर्ण ब्रह्मतत्त्व आहे. तूच साक्षात अविनाशी आत्मतत्त्व आहेस. अशाप्रकारे जीव व ब्रह्म ह्याचे ऐक्य अर्थात, अद्वैत येथे सांगितले आहे. आपणही त्या ब्रह्मतत्त्वाचाच भाग आहोत हे भान येथे साधकाला करवून दिले आहे. ह्यानंतर साधनेचे स्वरूप सांगितले आहे. ते सांगताना ऋषि म्हणतात- ऋतं वाचि सत्यं वाचि।
मी आपल्याला ऋत तेच सांगतोय व सत्य तेच सांगतोय. संस्कृतभाषेची संपन्नता येथे पाहता येते. खरेतर व्यवहारात ऋत आणि सत्य हे एकाच ‘खरे’ ह्या अर्थाने वापरतात पण अर्थछटेतील फरकामुळे वर द्विरूक्ति आहे, असे म्हणता येणार नाही; कारण ऋत म्हणजे बदलणारे गतिमान तत्त्व आणि सत्य म्हणजे न बदलणारे त्रिकालाबाधित तत्त्व.
म्हणजे ह्या दोन्ही तत्त्वांच्या संदर्भातले जे ‘खरे’-‘सत्य’ त्याचे प्रतिपादन येथे केले आहे.
ह्यानंतर गणपतीकडे त्याने भक्ताचे रक्षण करावे अशी प्रार्थना येते –
अव त्व माम्।-तू माझे रक्षण कर
अव वक्तारम्।-तुझ्या स्वरूपाचे वर्णन करणार्याचे रक्षण कर, म्हणजेच माझ्या गुरूचे रक्षण कर.
अव श्रोतारम्।-तुझ्या रूपाचे अपूर्व वर्णन, श्रवण करणार्या शिष्याचे/श्रोत्याचे रक्षण कर अव दातारम। अव धातारम्। अवानुचनम् अव शिष्यम्।
ज्ञानदात्याचे रक्षण कर. ज्ञान धारण करणार्याचे रक्षण कर, ज्ञानोपासनेची साधने निर्माण करणार्याचे रक्षण कर. त्यांचा आदर करणार्या शिष्याचे रक्षण कर.
अव पश्चात्तात।
अव पुरस्तात्
अवोत्तरात्तात्
अवदक्षिणात्तात्
अव चोर्ध्वात्तात्।
अवधारात्तात्
सर्वतो मांम् पाहि पाहि समन्तात्।
माझे पाठीमागून (पश्चिम), पुढून (पूर्व), उत्तरेकडून, दक्षिणेकडून, आकाश दिशेकडून, पाताळ दिशेकडून रक्षण कर.
ह्यानंतर परमतत्त्व गजाननाचे स्वरूप वर्णन येते. त्वं वाङ्मय। त्वं चिन्मय:। त्वं आनंदमय। त्वं ब्रह्ममय। तू वाचास्वरूप आहेस. तू चित्-मय आहेस. तू ब्रह्ममय आहेस. त्वं सच्चिदानंदाद्वितीयोऽसी। त्वं प्रत्यक्षं ब्रह्मासि। तू सत्-चित्-आनंदस्वरूप आहेस, अद्वितीय आहेस. तू प्रत्यक्ष ब्रह्मच आहेस. त्वं ज्ञानमयो विज्ञानमयोेऽसि।-तू ज्ञानमय आणि विज्ञानमय आहेस. ज्ञान म्हणजे चराचर जगताचे ज्ञान आणि विज्ञान म्हणजे विशेष ज्ञान. ह्या जगाचे ज्ञान म्हणजेही गजाननाचे ज्ञान आणि आत्मस्वरूपाचे वा ब्रह्मतत्त्वाचे विशेष ज्ञान म्हणजेही गजाननाचे ज्ञान।
कारण- सर्वं जगत् इदम् त्वत्तो जायते।
सर्वं जगदिदं त्वत्तस्तिष्ठति।
सर्वं जगदिदं त्वयिलयमेष्यति।
सर्वं जगदिदं त्वयिप्रत्येति।
कारण हे सर्व जगत् तुझ्यापासून उत्पन्न होते. सर्व जगत् तुझ्यामध्ये स्थिर आहे. सर्व जगत् तुझ्यामध्ये विलीन होते. सर्व जगत् तुझ्यामध्ये/तुझ्या ठिकाणी भासमान होते.
त्वं भूमिरोपोऽनलोनिऽलो नभ:। त्वं चत्वारि वाक्पदानि।
तू भूमी, जल, अग्नी, वायू, अवकाश आहेस. तू वाचेची चार रूपे आहेस.
इथे पण ह्या दोन ओळींमधील संगती समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. एका बाजूला पंच महाभूते आहेत, ज्यापासून हे जग निर्माण होते. त्याच्याच जोडीला वाणीची चारही रूपे आहेत, ज्या वाणीच्या माध्यमातून ह्या पंचमहाभूताचे वर्णन केले जाते. म्हणजे जे समजून घ्यायचे तेही तू आणि ज्याच्या द्वारा समजून घ्यायचे तेही तूच.
त्वं गुणत्रयातीत:। त्वं कालत्रयातीत:। त्वं देहत्रयातीत:। त्वं अवस्थत्रयातीत:।
तू तत्त्व-रज-तम ह्या तीनही गुणांच्या पलीकडचा आहेस. तू जागृतावस्था, स्वप्नावस्था, सुषुप्ति अवस्था ह्या मनाच्या तीन जाणण्याच्या स्थितीच्या पलीकडचा आहेस. तू स्थूल शरीर, सूक्ष्म शरीर- कारण शरीर ह्या तीन प्रकारच्या देहांच्या पलीकडचा आहेस. तू वर्तमान-भविष्य-भूत ह्या तीनही काळाच्या अतीत आहेस.
म्हणजेच गुणातीत-कालातीत-देहातीत असे जे काही परमतत्त्व आहे, ते ब्रह्मतत्त्व ‘गणेश’ होय.
त्वम् मूलाधार स्थितियोेऽसि नित्यम्। त्वम् शक्ति त्रयात्मक:। त्वाम् योगिनो ध्यायन्ति नित्यम्।
तू मूलाधार चक्रामध्ये नित्य स्थिर आहेस. तू तीन प्रकारच्या शक्तीने युक्त आहेस – इच्छाशक्ती, ज्ञानशक्ती, क्रियाशक्ती. योगीजन तुझेच सतत ध्यान करतात. त्वम् ब्रह्मा त्वम् विष्णु: त्वम् रुद्र: त्वम इंद्र: त्वम अग्नि: त्वम वायु: त्वम सूर्य: त्वम चंद्रमा:
तूच ब्रह्मा, विष्णू, रुद्र, इंद्र, अग्नी, वायू, सूर्य, चंद्रमा आहेस. ‘एक सत् विप्रा: बहुधा वदन्ति।’ अशीच ही विचारधारा आहे. अनेकत्त्वाकडून एकत्वाकडे असा हा प्रवास आहे.
अथर्वशीर्षात साधकाच्या दृष्टीने जो महत्त्वाचा भाग आहे तो त्यात सांगितलेल्या एकाक्षरविद्येचा. गणादिपासून ‘गणपतिर्देवता’ एवढ्या भागात ‘गं’ ह्या एकाक्षरी मूलमंत्राचे स्वरूप, त्याचे छंद व ऋषी सांगितले आहेत.
गणादिं पूर्वमुच्चार्य वर्णादिं तदनंतरं॥
अनुस्वार: परतर:॥ अर्धेन्दुलसितं॥
तारेण ऋदं॥ एतत्तव मनुस्वरूपं॥
गणादि – गणाचा म्हणजे गण शब्दाचा आदि, अकरापासूनच आपली वर्णनमाला सुरू होते. म्हणजे ‘गण’ शब्दाच्या आदि ‘ग्’ वर्ण आणि अक्षरांच्या आदि ‘अ’ मिळून ‘ग् + अ’ = ग हा पूर्ण वर्ण तयार होतो. त्यावर अनुस्वार म्हणजे ‘गं’ हा एकाक्षरी मंत्र तयार होतो.
पुढे म्हटले आहे ‘तारेण ऋध्दम’ ‘तारयति इति तार:’ तार म्हणजे प्रणव ॐकार. म्हणजे ‘ॐ गं’ असा मंत्र तयार झाला. हेच मंत्राचे व मानवाचे स्वरूप होय. त्याचाच विस्तार पुढे गकार पूर्वरूप आहे. आकार मध्यमरूप व अनुस्वार अन्त्यरूप हे सांगून केला आहे. हा नादरूपी मंत्र आहे. हीच गणेशविद्या आहे. गणक ऋषि हे त्याचे द्रष्टे असून निचृद्गायत्री छंद आहे. गणपती ही देवता आहे. त्या ओंकार रूप गणेशाला वंदन असो.
एकदंताय विद्महे वक्रतुंडाय धीमहि। तन्नोदंती प्रचोदयात्।
एकदंताचे मी ध्यान करतो, वक्रतुंडाची स्तुती गातो, तो एकदंत माझा अभ्युदय करो. ह्यानंतरच्या श्लोकात श्रीगणेशाच्या साकार-सगुण रूपाचे वर्णन येते-
‘एकदंतं चतुर्हस्त‘ं पासून ‘वरदमूर्तये नम:।’ पर्यंत.
तो एकदंत आहे, त्याला चार हात आहेत, त्याने हातात पाश व अंकुश धारण केले आहेत. त्याच्या एका हातात ‘रद्’ म्हणजे ‘दात’ आहे तर एका हाताने अभयमुद्रा धारण केली आहे जी वरदायिनी आहे.
येथे ‘वक्रतुंड’ ह्या शब्दाचा थोडा वेगळा अर्थ लक्षात घेता येईल. वक्र-तुंड हे वाणीचे विशेषण असावे. कारण गणपतीचे एक विशेषण ‘गजवक्र’ असेही आहे. ‘वक्ता’ ह्या अर्थी हा शब्द घेतला तर वक्त्यांमधील सामर्थ्यशाली असा अर्थ घेता येतो. गणपती हा वाकड्या सोंडेचा ह्या अर्थापेक्षा हा वाणीचा अधिपती ‘वळसेदार’ ‘वक्रोक्ति’ पूर्ण बोलणारा उत्कृष्ट वक्ता हा अर्थ अधिक योग्य वाटतो.
‘एकदंत’ हेही प्रतीक म्हणून पाहता येते. त्याविषयी पुराण कथा येते की, एकदा परशुरामाने आपला परशु गणपतीवर फेकला; तो शंकराने परशुरामाला दिलेला परशु होता. पित्याने दिलेला परशु म्हणून परशुरामाने फेकलेल्या त्या शस्त्राचा गणेशाने प्रतिकार केला नाही. उलट त्याचा घाव दातावर घेतला म्हणून त्याचा दात पडला. अर्थात, पडलेल्या दाताचा त्याने हत्यार म्हणून स्वीकार केला. पण तात्त्विकदृष्ट्या पाहता शारीरिक बळ, आध्यात्मिक बळ ही दोन शस्त्रे म्हटली तर शारीरिक बळाचा त्याग करून किंबहुना ते हत्यारासारखे वागवून अध्यात्मिक बळाचा-अद्वैताचा स्वीकार केला म्हणून तो एकदंत, मूषक त्याचे वाहन आहे.
तो रक्तवर्णीय आहे, लंबोदर आहे, त्याचे कान सुपासारखे मोठे आहेत, तो लाल रंगाची वस्त्रे परीधान करतो. त्याला रक्तचंदनाचा लेप लावला आहे व लाल रंगाच्या फुलांनी त्याची पूजा बांधली आहे.
जगाचे कारण असणारा, अच्युत-आपल्या स्थानापासून न ढळणारा असा तो भक्तांची अनुकंपा असणारा कनवाळू आहे, कृपाळू आहे.
सृष्टीचाही जन्म होण्याआधीपासून तो आविर्भूत होता, अस्तित्वात होता आणि तो प्रकृती-पुरुष यांच्याही पलीकडचे तत्त्व आहे. म्हणूनच जे त्याचे ध्यान करतात ते योगींमध्ये श्रेष्ठ ठरतात.
तो व्रातपती आहे. व्रात म्हणजे समूह, म्हणजे पुन्हा गणपती आहे, प्रमथपती आहे. प्रमथचा अर्थ भूत-गण असाही घेतला जातो. गणपती शिवपुत्र असल्याने हे विशेषण जे शिवाला उद्देशून उपयोजिले जाते ते त्यालाही शोभून दिसते. तर अशा ह्या लंबोदराला, एकदंताला, विघ्नांचा नाश करणार्या, वरदायी सुमंगल मूर्ती असणार्या शिवपुत्र गणेशाला माझा नमस्कार असो. ह्यानंतरची फलश्रुती तर सुस्पष्टच आहे.
ऋग्वेदातील गणपती
ऋग्वेद हे जगातील प्राचीनतम वाङ्मय होय. भारतीय संस्कृतीचा तो मूलाधार आहे, कणा आहे. भारतीय दैवतशास्त्र समजून घ्यायचे असेल तरीही ऋग्वेदाचा अभ्यास अनिवार्य आहे. केशवसुतांनी म्हटले आहे ‘देव-दानवा नरे निर्मिले’ ह्या दृष्टीने हे खरे आहे की, एखाद्या देवतेचे स्वरूप, पूजाविधी, त्या देवतेची लोकप्रियता वा प्रचलितता हे कालानुरूप बदलत राहते.
गणपती ही अनार्य देवता वा आर्य देवता ह्या विषयीसुद्धा अभ्यासकांमध्ये चर्चा रंगात आलेल्या दिसतात. ह्यातूनच मग गणपतीचे उल्लेख ऋग्वेदात येतात का? तिथे त्याचे स्वरूप कसे आहे? ह्याचा शोध सुरू होतो.
श्रीगणेशाचे जे गजमुख, पार्वतीकुमार रूप आपणास चिरपरिचित आहे त्या स्वरूपात गणेशाचे दर्शन आपणास ऋग्वेदात होत नाही. परंतु ऋग्वेदात तो ‘गणपती’ आहे. गणांचा अधिपति आहे. येथे गण-स्तोतृगण अर्थात गी: वरून ‘वाणी’ ह्या अर्थाच्या मूळ शब्दावरून तयार झालेला शब्द गण येथे अपेक्षित आहे. ह्यावरून तो ‘वाणीची देवता’ ठरतो. शिवाय इंद्रालाही काही ठिकाणी ‘गणपति’ म्हटले आहे. परंतु तेथे तो मरुद्गणांचा पती अर्थात ‘सेनानायक’ आहे. हाच ‘गणपती’ पुढील काळात ‘गुणपती’ झाला. समर्थ रामदास म्हणतात- ‘गणाधीश जो ईश सर्वा गुणांचा’
ऋग्वेदातील श्रीगणेशरूप समजून घ्यायचे असेल तर गृत्समद मंडळातील अर्थात ऋग्वेदाच्या दुसर्या मंडळातील ब्राह्मणस्पती-बृहस्पती सूक्त समजून घेणे अत्यावश्यक आहे. म्हणूनच ह्या ठिकाणी ऋग्वेदातील 2.23 ह्या सूक्ताची मांडणी करण्याचा प्रयत्न केला आहे. ज्याची सुरुवातच ‘गणानां त्वा गणपतिं हवामहे…’ ह्या शब्दांनी होते. ऋग्वेदातील ‘गणपति’ देवतेचा हा ठळक पुरावाही आहे व ह्या सूक्ताला गणेश पूजनात अनन्यसाधारण महत्त्वही आहे. तेव्हा हे सूक्त समजून घेऊ या.
गणांना त्या गणपतिं हवामहे कविं कवीनामुपश्रवस्तमम्।
ज्येष्ठराजं ब्रह्मणां ब्रह्मणस्पतऽआ न: शृण्वन् नूतिभि: सीद सादनम्॥
हे ब्रह्मणरचते, तू गणांचा अधिपती आहेस, कवींमध्ये श्रेष्ठ कवी आहेस, (उपश्रवस्तमम्) श्रेष्ठ कीर्तिमान आहेस, आम्हा स्तोत्र गाणार्यांचा तू सम्राट आहेस. आम्ही तुला आवाहन करतो आहोत. आमचे आवाहन ऐकून आपल्या कृपाशिर्वादासह तू ह्या आसनावर विराजमान व्हावे.
देवाश्चित्तेऽअसुर्य प्रचेतसो बृहस्पते यज्ञियं भागमानुश:।
उस्त्राऽइव सूर्यो ज्योतिषा महो विश्वेेषामिज्जनिता ब्रह्मणामसि॥
हे पराक्रमी बृहस्पते, महाबुद्धिमान देवसुद्धा तुझ्या कृपेमुळेच यज्ञातील आपल्या हविर्भागाला प्राप्त करतात. ज्याप्रमाणे सूर्य आपल्या तेजाने उष:काल निर्माण करतो तसा तू आमच्या सर्व स्तोत्रांचा निर्माता व्हावे. येथे गणपती हा कलाकारांच्या ‘प्रतिभेचा’ ईश्वर आहे. ह्या पुढील काळातील कल्पनेचे मूळ पाहावयास मिळते. तो देवांपेक्षाही श्रेष्ठ आहे.
आ विबाध्या परिरापस्तमांसि च ज्योतिष्मंतं रथमृतस्य तिष्ठसि।
बृहस्पते भीमममित्रदंभनं रक्षोहणं गोत्रमिंदं स्वविंदम् ॥
सर्व निंदकाच्या वा शत्रूंच्या रूपातील तसेच आमच्या मनातील अंधकार योग्य पथावर आणतोस. आपल्या तेजस्वी, शत्रूंसाठी भीतीप्रद अशा आपल्या सत्याच्या रथावर आरूढ होऊन तू येतोस. तुझा शत्रूंचा संहार करणारा, किरणांचे समूह (गोशाळेत कोंडलेल्या गाई असाव्यात तसे कोंडलेले) मोकळे करणारा आणि सूर्यलोक प्राप्त करणारा आहे.
सुनीतिभिर्नयसि त्रायसे जनं यस्तुभ्यं दाशान्न तमंहोऽअश्नवत्। ब्रह्मद्विपस्तपनो मन्युभीरसि बृहस्पते महि तत्ते महित्वनम् ॥
तू उत्तम मार्गदर्शन करून लोकांना योग्य पायावर आणतोस, त्यांचे रक्षण करतोस, तुझी सेवा करणार्याला संकट बाधणार नाही, आमच्या स्तोत्रांचा द्वेष करणार्या वा आमच्यावर क्रोधाने प्रहार करणार्यांच्या मनातील क्रोधाचा तू विनाश करतो, असा तुझा महिमा अपरंपार आहे. येथे गणेश ‘विघ्नविनाशक’ रूपात दिसत आहेत.
न तमंहो न दुरितं कुतश्चन नारातयस्तितिरुर्न द्वयाविन:।
विश्व इदस्माध्द्वरसो विबाधसे यं सुगोपा रक्षसि ब्रह्मणस्पते॥
हे ब्रह्मणस्पते, तुझ्यासारखा श्रेष्ठ रक्षक ज्या पुरुषाची रक्षा करत आहे, त्याला कुठलाही ठिकाणी संकट, शत्रू वा दुटप्पी माणसे पराजित करू शकणार नाहीत. तू सर्व घातक शक्तींना दूर पळवून लावतोस.
त्वं नो गोपा: पथिकृद्विचक्षणस्तव व्रताय मतिभिर्जरामहे।
ब्रहस्पते यो नोऽअभिहवरो दधे स्वा तं मर्मर्तु दुच्छना हरस्वती॥
आमच्यासाठी योग्य रस्ता निर्माण करणारा तू महाबुद्धिमान संरक्षक आहेस. तू घालून दिलेल्या नियमानुसारच आम्ही तुझ्या स्तोत्रांनी तुझी प्रार्थना करतो. हे बृहस्पते, जो पुरुष आमच्यावर कुटील पाश फेकेल त्याला आपली तीक्ष्ण दृष्टी नष्ट करू दे.
उत वा यो नो मर्चयादनागसोरातीवा मर्त: सानुको वुक:।
बृहस्पतेऽअप तं वर्तया पथ: सुगं नोऽअस्यै देववीतये कृधि॥
आणि हे बृहस्पते, आमच्याशी शत्रुत्व राखणारा, लोभी, आमचा काही अपराध नसताना आम्हाला त्रास देणारा, त्याला आमच्या मार्गातून दूर कर तसेच देवांची आराधना करण्याचा आमचा मार्ग सुगम कर.
त्रातारं त्वा तनूनां हवामहे वस्पर्तरधिवक्ता रमस्मयुं।
बृहस्पते देवनिदो न बर्हय मा दुरेवा उत्तरं सुम्नमुन्नशन्॥
एकंदरीतच गणपतीचे विघ्नविनाशक रूप येथे पुन्हा अधोरेखित होते. देवनिंदकांचाही उल्लेख येथे होते. त्या अर्थी आर्य-अनार्य संघर्षाचा संदर्भ असावा वा दुसर्या एखाद्या देवता-पंथाचा. त्याचबरोबर ह्या देवाच्या भक्तीने आपले इप्सित साध्य होईल असा विश्वास वाटतो. तो ‘वरद-विनायक’ आहे, भक्तांना ‘सिद्धी’ देणारा आहे. हे त्राता, आम्ही तुला आमच्या शरीराचा संरक्षक म्हणून तसेच आमचा समर्थक म्हणून आमंत्रित करत आहोत. हे बृहस्पते, देवांच्या निंदकांचे पूर्णपणे निर्मूलन कर. आमच्या शत्रूंना आमच्यापेक्षा अधिक अनुग्रहाची प्राप्ती तुमच्याकडून कधी न होवो.
त्वया वयं सुवृधा ब्रह्मणस्पते स्पार्हा वसु मनुष्या ददीमहि।
या नो दूरे तळितो याऽअरातयोभि: सन्ति जंभया ताऽअनप्नस:॥
हे ब्रह्मणस्पते, आपल्या कृपादृष्टीमुळे मनुष्यांच्या उपभोगाला योग्य व स्पृहणीय असे धन आम्हास प्राप्त होवो. त्याचप्रमाणे आमचा शत्रू जो दूर वा जवळ असताना आमच्यावर विजय मिळविण्याचा प्रयत्न करेल त्याचे सर्वस्व हरण करून त्याला नष्ट कर.
त्वाया वयमुत्तमं धीमहे वयो बृहस्पते पप्रिणा सस्निना युजा।
मा नो दु:शंसोऽणभिदिप्सुरीशत प्र सशंसा मतिभिस्तारिषीमहि॥
हे बृहस्पते, नित्य विजयी आणि उदार दाता असणार्या तू तुझ्या कृपादृष्टीने आम्हाला सामर्थ्याचे वरदान दे. कुत्सित वाणी असणार्या आणि आमचा नाश इच्छिणार्या शत्रूचा प्रभाव आमच्यावर पडू नये. गोड बोलणार्या आमचा; तुझी स्तोत्रे गाऊन अभ्युदय व्हावा.
अनानदो वृषभो जग्मि राहवं निष्टप्ता शत्रुं पतनासु सासहि:।
असि सत्यऽऋणया ब्रह्मणस्पत उग्रस्य चिद्दमिता वीळुहर्षिण:॥
हे ब्रह्मणस्पते, कधीही मागे न हटणारा, प्रतिस्पर्ध्यांच्या आव्हानाचा स्वीकार करणारा, याचकांना संतुष्ट करणारा, आपल्या सामर्थ्याचा झेंडा फडकवणारा, उग्र शत्रूंचेही दमन करणारा, विश्वासार्ह महापराक्रमी वीर तूच आहेस.
अदेधेन मनसा यो रिषण्यति शासामुग्रो मन्यमानो जिघां सति।
बृहस्पते मा प्रणयक्तस्य नो वधो नि कर्म मन्युं दुरेवस्य शर्धत:॥
हे बृहस्पते, अश्रद्ध व्यक्ती जे आम्हाला त्रास देऊ इच्छितात तथा अत्यंत ताकदवान असे जे शत्रू आमचा वध करू इच्छितात, त्या दोहोंचीही शस्त्रे आम्हास स्पर्श करू नयेत.
भरेषु हव्यो नमसोपसद्यो गन्ता वाजेषु सनिता धनं धनम्।
विश्वाऽइदर्योऽअभिदिप्स्वोमृधा बृहस्पतिविवषर्हा रथाँऽइव॥
युद्धामध्ये ज्याला हाक मारावी, नमस्कार करून त्याच्याजवळ जावे, ज्याने युद्धामध्ये सर्व प्रकारची संपदा मिळवली आहे, अशा बृहस्पतिने सर्व विश्वासघातक विरोधकांचा तथा शत्रूंचा, लाकडाचा रथ सपशेल मोडावा, तसा बीमोड केला आहे.
तेजिष्ठ्या तपनी रक्षसस्तप ये त्वा निदे दधिरे दृष्टवीर्य।
आविस्तत्कृष्व यदसत्त उक्थ्यं बृहस्पते वि परिरापोऽअर्दय॥
तुझा हा महापराक्रम पाहूनही जे विरोधक तुझी निंदा करतात त्या असुरांना तू आपल्या प्रज्वलित ज्योतीने नष्ट कर. तू तुझा तो पराक्रम प्रगट कर, जो स्तुत्य आहे. हे बृहस्पते, त्या विरोधकांना पराक्रमाने पायदळी तुडव.
बृहस्पऽअतियदर्योऽअर्हाद्दयुमा
गद्दीदयच्छवसऽऋतप्रजात तदस्मासु द्रविणं घेहि चित्रं॥
या पुढील श्लोक महत्त्वाचे आहेत, कारण यामध्ये देवांवर श्रद्धा नसलेल्या विरोधकांवर विजय मिळवणार्या रूपाचे वर्णन आहे. शिवाय इंद्राला साहाय्यक म्हणून घेऊन त्याने जो पराक्रम केला त्यावरून त्याचे ‘गण-पती’ हे ‘सेना-पती’ रूप सिद्ध होते. शिवाय तो ह्या जगाचा नियामक ‘ब्रह्मतत्त्व’ असल्याची जाणीवही येथे दिसते. हे ऋतापासून जन्म घेणार्या बृहस्पते, आमच्या प्रतिस्पर्ध्यापेक्षा अधिक योग्यतेचे, तेजस्विता आणि बुद्धिमत्ता ह्यांनी युक्तअसल्यामुळे लोकांमध्ये उठून दिसणारे, सामर्थ्यामुळे उज्ज्वल ठरलेले असे विविध प्रकारचे वैभव आम्हाला दे. हे वैभवही पाहा कसे अनोखे आहे. ते तेजस्वी, बुद्धिमत् आणि सामर्थ्यशाली आहे. ही ‘ज्ञानसंपदा’च म्हणावयास हवी.
मान: स्तेनेभ्यो येऽअभि बृहस्पतें निरामिणो रिपवोन्नेषु जागृधु:।
आ देवा नामोहते विव्रयो हृदि बृहस्पतेन पर: साम्नो विदु:॥
येथे देवद्रोहिणी म्हणजेच देवांना न मानणार्या राक्षसीचा उल्लेख घेतो, जिचा वध बृहस्पतीने केला आहे. ही कथा पुढील काळात लुप्त झालेली दिसते.
देवद्रोहिणी राक्षसीच्या स्थळी राहणार्या व आमच्या अन्नधान्यांवर नजर ठेवणार्या गुप्तहेरांचा आमच्यावर प्रभाव न चालो. हे चोर जे देवांची बाह्यत: निंदा करतात मनातून देवांची ताकद जाणून आहेत. हे बृहस्पते सर्वांच्या पलीकडे राहणार्या (सर्वातीत) अशा तुला मात्र ते जाणत नाहीत.
विश्वेभ्यो हि त्वा भुवनेभ्यस्परित्वष्टाजनत्साम्न: साम्न: कवि:।
सऽऋणचिदृणया ब्रह्मणस्पतिद्रुंहो हंता महऽऋतस्य धर्तरिं॥
कवि त्वष्ट्याने तुला सर्व वस्तूजातापासून व प्रत्येक सामा पासून निर्माण केले आहे. आमच्या न्यूनता जाणणार्या व त्या दूर करणार्या, श्रेष्ठ ऋताचे धारण करणार्या व द्रुही राक्षसीचा वध करणार्या हे बृहस्पती तुला वंदन असो.
तव श्रिये व्यजिहीत पर्वतो गवां गोत्रमुदसृजो यदंगिर:।
इन्द्रेन युजा तमसा परीवृतं बृहस्पतें निरपामौब्जोऽअर्णवम्॥
हे अंगिरसकुलोत्पन्न बृहस्पते, ज्यावेळेस तू बलासुराच्या गुहेतून गायींना बाहेर काढलेस तेव्हा पर्वताने स्वत:हून तुला वैभव प्राप्त करून दिले. तसेच अंधकारात खोलवर दडलेले पाण्याचे प्रवाह तू इंद्राला साहाय्यक घेऊन खेचून बाहेर आणलेस.
ब्रह्मणस्पते त्वमस्य यंता मूक्तस्य बोधि तनयं च जिन्द।
विश्वं तद्भद्रं यदवंति देवा बृहद्वदेम विदर्थ सुवीरा:॥
हे ब्रह्मणस्पते, तू ह्या जगाचा नियन्ता आहेस, आमचे हे सूक्त स्वीकार कर. आमच्या पुत्रपौत्रांना प्रेरित कर. ज्या-ज्या वस्तूवर देवांची कृपादृष्टी असते ती वस्तू शुभ असते, आम्ही वीर पुत्रपौत्रांनी युक्त होऊन तुझे सूक्त उच्चराने गाऊ.
गृत्समद मंडळातील हे सूक्त. ह्या कुल मंडलातील सूक्तांमधून इंद्र व बृहस्पतीच्या पराक्रमाचे अशाप्रकारे वर्णन येते की नास्तिक व अश्रद्ध व्यक्तीच्या मनातीलही संदेह फिटावे. ह्या सूक्तात बृहस्पतीचा ‘गणपती’ असा उल्लेख आल्याने हे सूक्त गणेशपूजनाचा विषय ठरते. बृहस्पती किंवा ब्रह्मणस्पती ही देवता सामांची-स्तोत्रांची जनक अर्थात वाणीची देवता आहे. विरोधकांची विध्वंसक आहे, उपासकांची पालनपोषण करणारी आहे.
श्रद्धाहीन व्यक्तींना भयकारी वाटेल अशी आहे. बृहस्पतीमुळेच देवांनाही यज्ञातील हविर्भाग प्राप्त होतात. देवांनाही पूजनीय अशी ही देवता आहे.
2.23, 4.50, 10.68 अशा अनेक सूक्तांमधून बृहस्पतीचे उल्लेख येतात. येथे फक्त प्रस्तुत सूक्ताच्या आधारेच विचार मांडले आहेत. परंतु पुढील काळात गणेशाचे जे रूप जनमानसात रूढ झाले त्याचे हे प्राचीनतम रूप विलोभनीय आहे हे खरे.
(लेखिका अभिनेत्री, सूत्रसंचालक आणि बीए व एमएमध्ये मुंबई विद्यापीठातून संस्कृत विषयात सुवर्णपदकप्राप्त आहेत.)
(पूर्व प्रसिद्ध ऋतुगंध मासिक)